Δεν έχω καμία σχέση με το Ιράν ή αλλιώς την ιστορική χώρα της Περσίας. Είχα στο μυαλό μου την ιρανική επανάσταση που έδιωξε τον Σάχη και μεταμόρφωσε τη χώρα από κοσμική σε ισλαμική "δημοκρατία" και την εντύπωση πως εδραιώθηκε μετέπειτα μια αυταρχικότητα με καταπίεση κύρια των γυναικών (αφού σπανιότατα ή σχεδόν ποτέ δεν εμφανίζεται το ασθενές φύλο σε δημόσιες εκδηλώσεις, tv κλπ). Πρόσφατα με το ορυμαγδό των απειλών των Αμερικάνων για το λεγόμενο "τρίγωνο του κακού" (Λιβύη, Ιράν, Β.Κορέα που μετά την διάλυση της πρώτης προστέθηκε στη θέση της η Τουρκία κατά τους Σαουδάραβες) έμαθα από φίλο πως δεν μπορούσε να ταξιδέψει ξανά στις ΗΠΑ και αυτό ήταν η "ποινή" του Αμερικανικού κράτους λόγω της πρόσφατης επίσκεψής του στο Ιράν. Και κάτι ακόμα .... είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω ένα πολύ καλό φιλμ (Το διαζύγιο) που που έδωσε μια αποσπασματική αλλά ενδιαφέρουσα εικόνα της κοινωνίας στη χώρα.
Γενικά λοιπόν σκόρπιες πληροφορίες για μια χώρα που δεν είναι πολύ μακριά μας. Να όμως που αλίευσα μια ανάρτηση για το Ιράν από φίλο φίλου, που έχει ιδίαν αντίληψη και νομίζω πως θα βοηθήσει να διαμορφώσουν (όσοι επιθυμούν) μια πρώτη εικόνα για την άγνωστη Περσία.
Επιστροφή μετά από δυο βδομάδες σε μία από τις πιο όμορφες και συναρπαστικές χώρες που έχω δει, το Ιράν, όπου τα Φέισμπου και τέτοια ευτελή απαγορεύονται.
Πέντε σκέψεις, με μόνο άξονα (αλλά και στοχοθεσία) όχι βέβαια μια ντεμέκ εθνογραφική ματιά ή μια αφήγηση travelogue, αλλά την διάθεση αντίρρησης στον φοβερά προβληματικό, και συχνά ρατσιστικό, τρόπο που το Ιράν περιγράφεται στην δημόσια σφαίρα. (Ίσως κάνω και στάτο στα αγγλικά με ανάλογο περιεχόμενο).
1. Λίγο τα δομικά.
Το Ιράν είναι αχανής χώρα και βαθιά πολυπολιτισμική, όπως οι περισσότερες κοινωνίες της Μέσης Ανατολής. Έχει πάνω από 80 εκατομμύρια κατοίκους: οι Πέρσες είναι βέβαια η κυρίαρχη ομάδα, αν και δεν μονοπωλούν την δημόσια ζωή. (Να πω εδώ, αν και μάλλον περιττεύει πως οι Πέρσες ΔΕΝ είναι Άραβες, και μάλιστα δεν διακρίνονται για την συμπάθειά τους προς τους αραβικούς λαούς. Φράσεις όπως "η αραβική εισβολή", ήταν αυτό που λέμε στην ανθρωπολογία "τροπικές αναφορές" στις συζητήσεις μας με ντόπιους).
Ενδεικτικά για την πολυπολιτισμικότητα: η χώρα έχει περισσότερους Αζέρους από το Αζερμπαϊτζάν (!), καμιά δεκαριά εκατομμύρια Κούρδους, αλλά και νομαδικούς ή ημινομαδικούς λαούς, όπως οι Λούροι και οι περίφημοι Βαλούχοι. Στους δρόμους των πόλεων, διακρίνει κανείς πρόσωπα Τσερκέζων, Τουρκμένων και Αράβων, σε κάποιες γειτονιές. Στο Ισφαχάν είδαμε μία τεράστια Αρμένικη περιοχή, με συγκλονιστικές εκκλησίες του 16ου. Ανακατατάξεις έγιναν, οι περίσσοτερες μετά την Ισλαμική Επανάσταση* του '79.
[*Aυτός είναι ο επίσημος όρος. Πράγματι, το '79 στη χώρα έγινε μία από τις πιο σαρωτικές επαναστάσεις της πρόσφατης ιστορίας. Αν κάποιος διαφωνεί με τον όρο 'επανάσταση', ας το συζητήσουμε, αλλά ο όρος είναι περιγραφικός κι όχι αξιολογικός. Εξάλλου, ας θυμηθούμε το τί είπε ο Φουκώ για το γεγονός, ή τα γραπτά του Τρότσκυ για μιαν άλλη επανάσταση και την προδοσία της.]
2. Δυο κουβέντες περί θρησκείας.
Το Ιράν είναι σιιτική χώρα. Αυτό γνωστό. Ο σιιτισμός, και ειδικά η περσική εκδοχή, όχι μόνο απέχει από την τυπική δογματική του Ισλάμ όπως το ξέρουμε, αλλά την διανθίζει με ένα σωρο προϊσλαμικές αναφορές, βεβαίως με την ιστορική δυναμική της γενεαλογίας του Αλί και των 12 ιμάμηδων, που καθιστά το Ισλάμ στο Ιράν, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται, πιο "ανοιχτό" διανοητικό χώρο από ό,τι αλλού, ένα Ισλάμ διαντιδρόν με μυθικούς και ιστορικούς μετασχηματισμούς.
Ιδιαίτερα συγκινητική η παρουσία των πιστών του Ζωροαστρισμού. Είναι ελάχιστοι, και η Ισλαμική Δημοκρατία τους βλέπει με μισό μάτι. Μετά τον Ιουδαϊσμό, είναι η αρχαιότερη μονοθεϊστική θρησκεία στον πλανήτη. Είναι η θρησκεία του Δαρείου, του Κύρου, του Ξέρξη, του Αρταξέρξη - τους τάφους των οποίων μπορεί κανείς να επισκεφτεί. Οι ναοί της φωτιάς θάλλουν στα περίχωρα των πόλεων, ειδικά στο Yazd.
3. Στους δρόμους.
Η νεολαία κυριαρχεί, εξάλλου στη χώρα ο μισός πληθυσμός είναι κάτω των 20 ετών. Αν δεν αντιληφθούμε την συγκλονιστική, απελευθερωτική ενέργεια του δημογραφικού γεγονότος, περιττεύουν οι μάκρο και μίκρο αναλύσεις για την Μέση Ανατολή. Ας θυμηθούμε και την Αραβική Άνοιξη.
Οι κοπέλες με το χιτζάμπ, οι άντρες με μακρυά παντελόνια. Να πούμε βέβαια πως ΑΛΛΟ το χιτζάμπ, άλλο το τσαντόρ, άλλο το νικάμπ, άλλο η μπούρκα. Στις εφημερίδες, και τις ελληνικές, διαβάζουμε διάφορες, συχνά λυπηρές (ή και διασκεδαστικές, όπως το δει κανείς), συγχύσεις.
Το χιτζάμπ στο Ιράν (εδώ θα καθυστερήσουμε, διότι είναι λεπτό το ζήτημα και συχνά οδηγεί σε παρεξηγήσεις), είναι μια αδιανόητα λεπτοδουλεμένη και προσεκτική (τυπικά περσικά αυτά τα ποιοτικά χαρακτηριστικά) δουλειά. Κι όταν λέω δουλειά αναφέρομαι σε αυτό που θα λέγαμε στην οικονομική ανθρωπολογία "κοινωνική εργασία": ο τρόπος που θα το φορέσεις είναι μαστοριά που, συχνά, ελέγχει τα όρια της υπομονής των μουλάδων (είναι ποινικά κολάσιμο να μην φοράς χιτζάμπ στον δημόσιο χώρο), και βέβαια υπογραμμίζει τον τρόπο που επιθυμείς να παρουσιάζεσαι στην κοινότητα και προς το άλλο -ή και το ίδιο- φύλο, οργανώνοντας αυτό που κάποιοι θα λέγαν επιθυμητικές ροές. Στην συντριπτική πλειοψηφία του
α σ τ ι κ ο ύ πληθυσμού (επισκεφτήκαμε μόνο πόλεις), μιλάμε για μια μαντίλα που καλύπτει το πίσω μέρος του κεφαλιού, αφήνοντας ξέσκεπα τα μισά μαλλιά και όλο το πρόσωπο. Στις χίπστερ και μάγκισσες νεαρές, θα δεις παράξενες παραλλαγές: από τυλιχτό κουβάρι έως ακόμη και hoodie. Στους άνδρες φίλους τους, η χίπστερ μουστάκα κυριαρχεί. Το μέικάπ είναι τέχνη και θα έλεγε κανείς πως, σε σχέση με τις Σκανδιναβές για παράδειγμα, οι Ιρανές βάφονται πολύ περισσότερο.
Περιττό να πούμε πως το αλκοόλ απαγορεύεται. Τα υπέροχα τσάγια, οι φρεσκότατοι φυσικοί χυμοί και τα απίστευτα σερμπέτια βέβαια, κάνουν ακόμα και τον δεινότερο πότη να ξεχάσει και την ύπαρξη του αλκοόλ κάπου στον κόσμο. Υπερβάλλω βέβαια, και κάποιος, ιδιαίτερα νεαρός, κόσμος στην χώρα δεν ευχαριστιέται με την έλλειψη αλκοόλ, παρασκευάζοντας στο σπίτι του διάφορα ποτά.
Για την ποίηση, μπορεί κανείς να γράψει βιβλίο. Αγνοώ αν υπάρχει χώρα στον κόσμο (ίσως μόνο στην Ανατολασία) όπου η ποίηση και οι ποιητές να τιμώνται και κυριολεκτικά να λατρεύονται τόσο. Κουράζεται σχεδόν κανείς να ακούει αναφορές στον Χαγιάμ, τον Φερουαζί, τον Σα'αδί, τον Χαφέζ, τον Ρουμί - αλλά και την Φορούχ Φαρρόχζαντ. Στο Σιράζ, ο τάφος του Σα'αδί αλλά κυρίως ο τάφος/μαυσωλείο του Χαφέζ είναι ένα λαϊκό προσκύνημα: απλός κόσμος της επαρχίας έρχεται με τα αγροτικά για να αποτίσουν τιμή οικογενειακώς και να φωτογραφηθούν δίπλα στους στίχους του μεγάλου ποιητή...
4. Τα πολιτικά, εν ολίγοις.
Όπως μου είπε ένας νεαρός στο τέμενος Shāh Chérāgh, ένα από τα πιο αδιανόητα αρχιτεκτονικά συμπλέγματα που έχουν δει τα μάτια μου, "ο φασίστας Τραμπ λέει πως είμαστε τρομοκράτες. Βλέπεις κανέναν από αυτούς τους πιστούς να είναι τρομοκράτης";
Στους τοίχους δημόσιων κτηρίων και πολυκατοικιών βλέπει κανείς εικόνες τοπικών (της γειτονιάς) σαχίντ: των μαρτύρων του φονικού πολέμου (ίσως 1 εκατ. νεκροί) μεταξύ Ιράν-Ιράκ στη δεκαετία του '80. Καναδυό άνδρες μας είπαν πως ο Σαντάμ ήταν εγκάθετος των αμερικανών. Το βασικό πρόσφατο γεγονός που βαραίνει στις συνειδήσεις των Ιρανών είναι αυτός ο πόλεμος, ενώ βέβαια η περιοδολόγηση έχει να κάνει κυρίως με το '79.
Στα δημόσια κτήρια, αλλά και σε μαγαζιά, βλέπει κανείς την δυαρχία του νεκρού και του ζωντανού επί της δημόσιας ζωής της χώρας: φωτογραφίες του αγέλαστου αγιατολά Χομεϊνί και του (από το '89!), διαδόχου του, του Χαμεϊνί. Στα χρήματα, επίσης το πρόσωπο του Χομεϊνί.
Και μιας που λέμε χρήματα: το πραγματικό πρόβλημα του Ιράν στην παρούσα είναι ο εκρηκτικός πληθωρισμός. Ενώ η επίσημη αγορά μιλά για 50.000 προς το ευρώ, η πραγματικότητα έχει στείλει το ριάλ στα λυπηρά ύψη των 150.000 προς το ευρώ. (Να πούμε πως κανείς στο Ιράν δεν μιλά, συναλλάσσεται ή σκέφτεται σε "ριάλ" αλλά σε "τομάν", μια ιστορική [πόσο ιρανικό αυτό...] μονάδα συναλλαγής που στην σύγχρονη πολιτική οικονομία ονομάζεται υπερμονάδα - αλλά άλλη ιστορία αυτό).
Το πρόβλημα γεννήθηκε λόγω των κυρώσεων (sanctions), ειδικά των τελευταίων, εξαιτίας του Τραμπ και της ακύρωσης του Iran deal από πλευράς του. Βέβαια, χώρες της ΕΕ έχουν δική τους συμβολή στο Iran deal, αλλά -θα το πω- ως δειλός πολιτικός ΝΑΝΟΣ που είναι η ΕΕ όταν δεν την παίρνει, στην ουσία συμβάλλει τόσο η ίδια ως οργανισμός όσο και οι επιμέρους χώρες (βλέπε ακύρωση του συμβολαίου της γαλλικής πετρελαϊκής Total πρόσφατα) στην καταστροφή της έως πρόσφατα εύρωστης (ας όψονται οι καλοί αγοραστές πετρελαίου Κίνα και Ινδία) ιρανικής οικονομίας.
Στα διεθνή πολιτικά, πολύ ακροθιγώς: το πραγματικό ζήτημα είναι η αντιδικία με την Σαουδική Αραβία (ουαχαμπιτική σουννιτική χώρα, φιλοαμερικανική), που εκφράζεται σε αψιμαχίες ή και πολέμους δι' αντιπροσώπων (proxy). Επίσης, το να λέει κανείς ότι το Ιράν είναι χώρος ανάπτυξης ή περίθαλψης της διεθνούς τρομοκρατίας -για να μην μακρηγορούμε- δείχνει βαθιά έλλειψη βασικών γνώσεων διεθνούς πολιτικής.
5. Φήμες περί ευγένειας των Περσών.
... και κλείνω με αυτό. Δεν έχω δει πιο ήρεμο, ευγενικό, τίμιο και φιλικό κόσμο π ο υ θ ε ν ά, σε καμία ήπειρο ή χώρα. Φημίζονται για την ευγένεια, την καλοσύνη και την γενναιοδωρία τους βέβαια οι Ιρανοί, αλλά οι καταστάσεις που ζει ο ταξιδιώτης είναι απλά μοναδικές. Δεν θα δει ποτέ κανείς ούτε υποψία προσπάθειας να γελάσει κανείς τον τουρίστα, ενώ ο κόσμος σκοτώνεται να σε βοηθήσει, να σου πιάσει την κουβέντα με τα όποια αγγλικά, και -συχνότατα- να σού ζητήσει να εξηγήσεις όταν επιστρέψεις στην πατρίδα σου να πεις στους συμπατριώτες σου, εν προκειμένω για μένα στους Γιουνάν (Έλληνες) φίλους, πως την χώρα τους "δεν την περιγράφουν σωστά τα media" και αν μπορείς να πεις "πως είναι καλοί και φιλειρηνικοί άνθρωποι".
Αυτό προσπαθώ να κάνω εδώ.
*
κοινωνικός ανθρωπολόγος, ποιητής και νομικός
