Articles by "Αφιερώματα"

Εμφάνιση αναρτήσεων με ετικέτα Αφιερώματα. Εμφάνιση όλων των αναρτήσεων

του Λευτέρη Κωνσταντινίδη

Τη συγκίνηση μου και τα θερμά μου συγχαρητήρια,τόσο στον Παναγιώτη Παύλο,όσο και στην εφημερίδα
" ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ", για το υπέροχο και συγκινητικό πρωτοσέλιδο δημοσίευμα της, μα ταυτόχρονα τόσο ντροπιαστικό για το κατάπτυστο Ελληνικό κράτος.
Από πολύ καιρό ντρέπομαι για την άνανδρη και ανέντιμη συμπεριφορά του κράτους μας απέναντι στον Στιβ Λάλας, τον οποίο χαρακτήρισα σε ανύποπτο χρόνο ως έναν σύγχρονο "Νικηταρά Τουρκοφάγο".
Θα είχε την ίδια μοίρα με εκείνον,τον Νικηταρά του 1821, να ζητιανεύει δηλαδή έξω από κάποιον Ιερό Ναό, αν δεν είχε την τύχη να έχει την υπέροχη γυναίκα του. Μια σύγχρονη και ταπεινή Πηνελόπη, να εργάζεται παραδίδοντας ιδιαίτερα μαθήματα αγγλικών σε ένα μικρό χωριό της Καβάλας,φροντίζοντας τα τρία παιδιά τους σε ένα υγρό και κρύο σπίτι.

Όταν μετά 14 χρόνια "Οδύσσειας" σε φυλακή υψίστης ασφαλείας στην Αμερική,επέστρεψε στην Ελλάδα,θυμήθηκε τα λόγια αξιωματούχων της φυλακής,που τον εκτιμούσαν για την λεβέντικη συμπεριφορά του:
-" Μη πάτε στην Ελλάδα κύρια Λάλας, η Ελλάδα είναι ένα........."

- "Όσο ήμουν στην φυλακή ποτέ μου δεν πίστεψα ότι η οικογένεια μου ζούσε κάτω από τέτοιες συνθήκες. Το κελί μου ήταν καλύτερο και πιο υγιεινό, από το σπίτι που ζούσε η γυναίκα μου και τα παιδιά μου." Μας είπε ο Λάλας όταν τον συναντήσαμε!

Πριν τρία χρόνια ο καλός μου φίλος Χρήστος Βασιλειάδης, συνταξιούχος πιλότος της Ολυμπιακής, με ξεσήκωσε να πάμε στο χωριό του Λάλας στην Καβάλα και να τον συναντήσουμε. Με πολύ προσπάθεια κλείσαμε ένα ραντεβού, γιατί ο Στιβ είχε προβλήματα υγείας.
Βρεθήκαμε μπροστά σε έναν άνθρωπο που ήταν η προσωποποίηση της αξιοπρέπειας,της ταπεινότητας, της ευγένειας και της υπερηφάνειας. Κερδίσαμε την εμπιστοσύνη του και μας άνοιξε την καρδιά του. Μιλούσε με τόση αγάπη για την Ελλάδα και τους Έλληνες. Ακόμη και για τους Αμερικανούς δεν είχε να πει κακή κουβέντα:
-"Αυτό έπρεπε να κάνουν και αυτό έκαναν"!!! μας είπε.
Ο Χρήστος καλά προετοιμασμένος τον βομβάρδιζε με ερωτήσεις και ο Στιβ απαντούσε με ευγένεια σε όλες και χωρίς κανέναν δισταγμό. Όπως είναι κατανοητό,δεν είναι δυνατόν να δημοσιοποιηθούν όλα όσα μας διηγήθηκε.
Ζητήσαμε την άδεια του να ανοίξουμε κάποιον λογαριασμό σε τράπεζα στο όνομα του. Αρνήθηκε αποφασιστικά και ευγενικά.
Στην επιστροφή μας,τρεις περίπου ώρες διαδρομή, αναφερόμασταν με ενθουσιασμό για την ανέλπιστα υπέροχη συνάντηση μας με τον Λάλας. Εμείς περιμέναμε να συναντήσουμε και λόγω του επαγγέλματος του, έναν κλειστό και μετρημένο στα λόγια του άνθρωπο, και βρήκαμε ένα χείμαρρο και ποταμό πατριδοφιλίας και αγάπης στον Ελληνικό Λαό.
Στη διαδρομή συζητούσαμε τους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσαμε να τον βοηθούσαμε οικονομικά και όχι μόνο και σπάζαμε τα μούτρα μας στην άρνηση του να δημοσιοποιηθεί οτιδήποτε. Πόσες φορές τον παρακάλεσα:

-"Στίβ λύσε μου τα χέρια"

Ήμουν διατεθειμένος να κινητοποιήσω κόσμο, να βγω ακόμη και στους δρόμους της Θεσσαλονίκης και να ξαναζητιανέψω όπως και τότε, το 1998 και 1999 για τους εγκαταλελειμμένους γέροντες και γερόντισσες στην Ίμβρο. Η πρόθεση μας δεν ήταν να μαζέψουμε χρήματα, αλλά να κάνουμε γνωστό στον κόσμο το δράμα των γερόντων, και το καταφέραμε!!!

Πριν 25 χρόνια το Ράδιο Θεσσαλονίκη, με τους δημοσιογράφους Στέφανο Διαμαντόπουλο και Μιχάλη Στρατάκη, τον πρόεδρο των Ιμβρίων, Μαυριανό Γραφιαδέλη, τον αείμνηστο Παναγιώτη Σπύρου, τον ποιητή και στιχουργό Λευτέρη Παπαδόπουλο,,τους πρώην βουλευτές Στέλιο Παπαθεμελή και Παναγιώτη Ψωμιάδη, τον αντιεισαγγελέα Εφετών, Φρίξο Πασχαλίδη, τον φίλο μου επιχειρηματία Χρήστο Βλαχόπουλο και τόσους άλλους,ζητιανεύαμε στην οδό Τσιμισκή.
Σκόπευα να κατέβω ακόμη και στην Αθήνα και με τον φίλο μου , τον νυν πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων Νικήτα Κακλαμάνη, να ξαναβγούμε και να ξαναζητιανέψουμε στην οδό Ερμού, αυτήν την φορά, για τον Στιβ Λάλας. Στόχος μας η γνωστοποίηση στον Λαό της Ελλάδας της άθλιας συμπεριφοράς του κράτους προς τον Λάλα.

Πέρυσι το καλοκαίρι συγκεντρώσαμε κάποια λίγα χρήματα ο Χρήστος Βασιλειάδης και εγώ, και πολύ περισσότερα ο δημοσιογράφος στο Τορόντο του Καναδά Σίμος Λεπτοκαρίδης. Ταξιδέψαμε και οι τρεις μας στο χωριό του Λάλας και με πολύ προσπάθεια του τα επιδώσαμε.
Αυτό που ζητάμε είναι, το κράτος να ξεπλύνει την ντροπή του και: «Η Πατρίδα ευγνωμονούσα να αποδώσει δικαιοσύνη και μια αξιοπρεπή σύνταξη σε έναν άνθρωπο που έχασε τα πάντα για την Ελλάδα»




Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου
 

Το 2018 ο Τόλης Βοσκόπουλος είχε εμφανιστεί στο Ηρώδειο και είχε γράψει ο ίδιος το κείμενο που συνόδευε τη συναυλία για τα 60 χρόνια πορείας του.
Το 2018 ο Τόλης Βοσκόπουλος θα βρισκόταν για πρώτη φορά στον ιερό χώρο του Ηρωδείου, όπου θα έδινε την παράσταση της ζωής του.
60 χρόνια καριέρας δεν καλύπτονται σε μια συναυλία, αλλά ήταν μια νύχτα που θα τον σημάδευε. Για τις ανάγκες εκείνης της συναυλίας, ο Τόλης Βοσκόπουλος είχε γράψει ο ίδιος ένα κείμενο για τη ζωή του και για την επίδραση του πατέρα του στην πορεία του.

«Οι γονείς μου είναι από τη Σμύρνη. Ήρθαν μετά την καταστροφή. Εγώ γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Κοκκινιά. Μέχρι και την εφηβεία μου αυτός ήταν ο κόσμος μου. Την Αθήνα την πρωτοείδα στα 13 με 15 χρόνια.
Ο περίγυρός μου ήταν άνθρωποι δίχως ακαδημαϊκή καλλιέργεια αλλά μέσα από τη γειτονιά έμαθα πολλά πράγματα. Ο πατέρας μου, ταπεινός πρόσφυγας, πάλεψε και πέτυχε το ακατόρθωτο, ή τουλάχιστον κάτι πολύ δύσκολο για τις συνθήκες στις οποίες το έπραξε. Να έχει δικό του μανάβικο στη Λαχαναγορά, στα Λεμονάδικα που λέγαμε. Μάλιστα είχε βάλει και μια μεγάλη ταμπέλα στο μαγαζί με το όνομά του.
Όταν έκλεινε η Λαχαναγορά, καθόταν αρκετές ώρες να την κοιτάζει και να απολαμβάνει την προκοπή του. Το όνειρό του ήταν να έχει γιούς να συνεχίσουν την σπορά του. Αλλά εκείνος έκανε 19 κορίτσια. Και δίδυμα και και… και όλα θηλυκά. Στο 20ο παιδί ήρθε ο γιος, εγώ δηλαδή! Μάλιστα είμαι ταμένος. Και παρότι Απόστολος δεν γιορτάζω των Αποστόλων αλλά στις 16 Αυγούστου. Κι αυτό γιατί στο εμπόριο που έκανε, με έταξε στον Βόλο, στη μονή του Αγίου Αποστόλου του Νέου στην γενέτειρά του, τον Άγιο Λαυρέντιο Πηλίου.
Το όνομά μου ήταν Τόλιος… έτσι με φωνάζανε όλοι. Αργότερα, όταν ασχολήθηκα με τα καλλιτεχνικά, επειδή μου φαινότανε λίγο ιταλικό, το έκανα Τόλης, για να μη με μπερδεύουνε. Όταν γεννήθηκα, κι ο πατέρας μου πέτυχε επιτέλους το πολυπόθητο αγόρι, έτρεξε κι έβγαλε κάρτες και άλλαξε και την ταμπέλα στο μαγαζί που έγινε: Χαράλαμπος Ιωάννου Βοσκόπουλος και Υιός.
Ήμουν πάντα μαζί του στη Λαχαναγορά, και στα ταξίδια και τις εμπορικές συναλλαγές του. Όμως έβλεπα πως δεν μου πήγαινε αυτή η δουλειά. Από κάτι μπουλούκια που ερχόντουσαν στην Κοκκινιά, με τον Ζαζά, τον Κοκοβιό και άλλους είχα ξελογιαστεί κι ήθελα να ασχοληθώ με το θέατρο.
Με πηγαίνει στο Εθνικό Ωδείο του Καλομοίρη, που είχε και θεατρικό τμήμα. Τότε είναι λοιπόν που πρωτοβγαίνω απ’ την Κοκκινιά και πρωτοβλέπω την Αθήνα. Γύρω στα 15 δεν άντεξα και του το είπα. Περίμενα πως θα με σφάξει. Θεατρίνος ο γιος του Λαχαναγορίτη; Μόλις το άκουσε, μου είπε να πάω στην αποθηκούλα που είχαμε και αλλάζαμε, και να βγάλω τα ρούχα της δουλειάς και να βάλω τα πιο καλά μου. Λέω τι διάολο, για να με σφάξει πρέπει να φοράω και τα γιορτινά μου.
Και τότε μου λέει: «Πάμε». Και χωρίς να ξέρω για πού τραβάμε, με πηγαίνει στο Εθνικό Ωδείο του Καλομοίρη, που είχε και θεατρικό τμήμα. Τότε είναι λοιπόν που πρωτοβγαίνω απ’ την Κοκκινιά και πρωτοβλέπω την Αθήνα. Δεν μπορούσα να το πιστέψω.
Στην επιστροφή με το λεωφορείο και μετά με τα πόδια, μου λέει: «Για να μην μου παραπονεθείς καμιά φορά ότι ήθελες αυτό να γίνεις κι εγώ σε εμπόδισα». Αυτά που μου είπε ο σοφός πρόσφυγας πατέρας μου και τον ευγνωμονώ. Και κάθε φορά που βγαίνω στη σκηνή, ακόμα και σήμερα που πλησιάζω τα 80 μου χρόνια, τον φέρνω στο μυαλό μου και λέω μέσα μου: “Κοίτα τώρα”».

𝚶 𝛂𝛏έ𝛘𝛂𝛔𝛕𝛐ς, αξεπέραστος και πάντα αγαπημένος 𝚻ό𝛌𝛈ς 𝚩𝛐𝛔𝛋ό𝛑𝛐𝛖𝛌𝛐ς


* Το κείμενο το αλίευσα από το facebook και το αναδημοσιεύω αυτούσιο σε ένδειξη αγάπης για τον ερμηνευτή που ακούω από τα εφηβικά μου χρόνια μέχρι και σήμερα.



Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Από αυτούς που μπαίνουν στην πολιτική, αρκετοί είναι ήδη διεφθαρμένοι. Από τους υπόλοιπους, θα δεχθώ ότι υπάρχουν άτομα που πραγματικά θέλουν να προσφέρουν στους συμπολίτες τους-κυρίως τους καταφρονεμένους- μια καλύτερη ζωή.

Όσοι δεν έχουν αναπτύξει ένα ισχυρό πνευματικό επίπεδο πλαισιωμένο από συμπόνια, στην πορεία εκμαυλίζονται από την εξουσία και τα προνόμια που προκύπτουν από την άσκησή της.

Και μένουν ελάχιστοι και εκλεκτοί, που αντιλαμβάνονται την ουσία της ύπαρξης και-όσο μπορούν- αγωνίζονται, κάτω από δύσκολες συνθήκες, να φανούν αντάξιοι της αίσθησης δικαίου που τους κατατρέχει.

Ξεχωριστή θέση στο μυαλό και την καρδιά μου κατέχει, από τους σύγχρονους, ο “Pepe” Mujica.

Ο θάνατός του μ’ άφησε με τη βαθιά δυσφορία, ότι χάθηκε δια παντός ένα σπάνιο είδος «σωστής» πολιτικής συμπεριφοράς και μας μένουν παρανοϊκοί, μοχθηροί, υπερφίαλοι δικτατορίσκοι, τσογλάνια γόνοι, συμμορίες, που δεν δίνουν δεκάρα για τους συνανθρώπους τους, φτιάχνοντας μια πολιτεία τύραννο για τους πολίτες.

Ο Πέπε ήταν μεγάλος γιατί κυβέρνησε με ανθρωπιά («Δεν υπάρχει μεγαλείο εκεί που δεν υπάρχει απλότητα, καλοσύνη και αλήθεια», Λέων Τολστόι).

Για μεγάλη μας ατυχία, οι ελαχιστότατοι δικοί μας, περιγράφονται ξεκάθαρα με την Τυρναβίτικη παροιμία: «Γλυκαθ’κε η γριά στα σύκα, τρώει και τα συκόφυλλα».


Θανάσης Παπακωνσταντίνου 15/5/2025.




πηγή


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου
«Έχω έναν τρόπο ζωής που δεν πρόκειται να τον αλλάξω επειδή είμαι πρόεδρος. Κερδίζω περισσότερα από όσα χρειάζομαι, ακόμα κι αν αυτά τα χρήματα δεν ήταν αρκετά για άλλους προέδρους. Για ‘μένα, το να είμαι πρόεδρος δεν είναι θυσία, είναι καθήκον».
Χοσέ Μουχίκα

Έφυγε χθες από τη ζωή ο πολεμιστής, ο μαχητής, ο αντάρτης, ο αριστερός, ο πρώην Πρόεδρος της Ουρουγουάης Πέπε Μουχίκα.

Ο αντάρτης που υπήρξε σύμβολο λιτής διακυβέρνησης και πολιτικού ήθους, πέθανε σε ηλικία 89 ετών.
Μόλις πριν λίγους μήνες ο ίδιος ανακοίνωσε ότι σταματά κάθε θεραπεία για τον καρκίνο, με τον οποίο διαγνώστηκε το 2024 καθώς και τις συνεντεύξεις και προετοιμάζει την κηδεία του.

«Ο κύκλος μου έκλεισε, ξεκάθαρα πεθαίνω. Ο πολεμιστής έχει δικαίωμα στην ξεκούραση».  

Ο Χοσέ Μουχίκα, άλλοτε αντάρτης των Τουπαμάρος,  επιβεβαίωσε πως ο καρκίνος του οισοφάγου εξαπλώνεται στο συκώτι του και όπως δήλωσε: «Δεν μπορώ να τον σταματήσω. Γιατί; Επειδή έχω γεράσει και πάσχω από δύο χρόνιες ασθένειες. Καμία θεραπεία, ούτε χειρουργική επέμβαση δεν μπορεί να γίνει επειδή το σώμα μου δεν θα τις άντεχε».  
 
Μάλιστα ζήτησε να ταφεί στον κήπο του ταπεινού αγροκτήματός του, στα προάστια του Μοντεβιδέο, κάτω από ένα δέντρο που φύτεψε ο ίδιος και δίπλα στη σκυλίτσα του, τη Μανουέλα. «Εδώ θα πεθάνω. Έξω, υπάρχει μια γιγάντια σεκόγια. Εκεί είναι θαμμένη η Μανουέλα. Φτιάχνω τα χαρτιά για να με θάψουν κι εμένα εκεί. Αυτό είναι όλο», πρόσθεσε.


Με τον Σέρβο σκηνοθέτη Εμίρ Κουστουρίτσα, στα γυρίσματα του
ντοκυμαντέρ για τη ζωή του με τίτλο El Pepe, Una Vida Suprema

Ο «φτωχότερος πρόεδρος του κόσμου», όπως τον αποκαλούσαν, επειδή έδωσε σχεδόν όλον τον μισθό που λάμβανε ως αρχηγός του κράτους σε ένα πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας, ο Χοσέ Μουχίκα έκανε την Ουρουγουάη πρωτοπόρο στην υιοθέτηση προοδευτικών μέτρων σε ό,τι αφορά το δικαίωμα στην άμβλωση, τον γάμο μεταξύ ομόφυλων ζευγαριών και τη νομιμοποίηση της κάνναβης (η πρώτη χώρα παγκοσμίως, το 2013).

Ο πρώην αντάρτης βασανίστηκε και πέρασε 13 χρόνια στη φυλακή –τα περισσότερα κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας (1973-85). Εξελέγη βουλευτής, γερουσιαστής, διορίστηκε υπουργός και κατόπιν αναδείχθηκε πρόεδρος της χώρας.



Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

Χαρακτηριστικότατο στοιχείο του ελληνικού οδικού δικτύου είναι το εικονοστάσι στην άκρη του δρόμου, το οποίο συναντά κανείς σχεδόν επανειλημμένα, στροφή στη στροφή.
Εικονοστάσι στο δρόμο. Θεσσαλία, 2024

Για έναν ταξιδιώτη που φτάνει στην Ελλάδα για πρώτη φορά, η έκπληξη είναι ακόμη μεγάλη όταν ανακαλύπτει κατά μήκος των δρόμων πολλά «μίνι παρεκκλήσια», εγκατεστημένα πάντα στα σημεία των τροχαίων ατυχημάτων.

Αυτά τα «εκκλησάκια», όπως τα αποκαλούν κάποιοι, υπάρχουν παντού, ανεξάρτητα από το αν ο δρόμος είναι στο κέντρο μιας μεγαλούπολης ή σε ένα μικρό χωριό, σε μεγάλους αυτοκινητόδρομους ή στα βουνά σε κακούς χωματόδρομους.

Τέμπλο στο δρόμο των Μετεώρων. Θεσσαλία, 2025

Και με τον ίδιο τρόπο, τα βρίσκουμε κοντά στις ακτές ή στα λιμάνια, στη μνήμη των ναυτικών που παρασύρθηκαν ή σώθηκαν από τα κύματα, μετά όπως ταιριάζει σε τόπους μνήμης όπως τα πεδία των μαχών ή και τέλος κοντά σε σιδηροδρόμους... όταν είναι απαραίτητο, όπως λένε, από τα γεγονότα.

Αυτό το εικονοστάσι μνήμης και υπενθύμιση της εφήμερης μοίρας των ανθρώπων που είμαστε, αυτό το memento mori των Ρωμαίων με τη σειρά του κληρονομιά κατά κάποιο τρόπο από τις αρχαίες ελληνικές στήλες, είναι πάνω απ' όλα προσφορά, έκφραση ευγνωμοσύνης προς τους ουράνιους, από την πλευρά εκείνων που είχαν ένα ατύχημα.
Τέμπλο στο δρόμο για την Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Τα περισσότερα είναι κατασκευασμένα από μέταλλο, αλλά μπορούν να κατασκευαστούν από οποιοδήποτε είδος υλικού, από βότσαλο ή μάρμαρο, μέχρι τούβλα, γύψο ή πλαστικά πάνελ. Στο εσωτερικό υπάρχει εικόνα αγίου και μερικές φορές φωτογραφία του νεκρού, μετά ένα μπουκάλι ελαιόλαδο και σπίρτα για να ανάβουν οι περαστικοί το κερί στη μνήμη του.

Πολλά από αυτά τα εικονοστάσια, γνωστά και ως «μικροί τόποι προσκυνήματος», είναι σκουριασμένα και ερειπωμένα. Εξάλλου, τις περισσότερες φορές, ταξιδεύοντας στην Ελλάδα, κανείς δεν γνωρίζει τα ακριβή αίτια και τις συνθήκες εγκατάστασης τους.

Μόνο η ερήμωση και η μνήμη μένουν ανέπαφα σε αυτά τα μέρη, αποτυγχάνοντας να παραμείνουν ανώνυμα, ειδικά ελλείψει επιγραφής ή όταν το πέρασμα του χρόνου έχει σβήσει όλα τα γραπτά μηνύματα.
Το Παρεκκλήσι των Αγίων Ασωμάτων του Ακρωτηρίου Ταίναρο, 2025

Ωστόσο, στα χωριά τα εικονοστάσια είναι πιο προσεκτικά σχεδιασμένα, γιατί σχεδόν πάντα περνάει κάποιος για να ανάψει το κερί. Τα πιο σύγχρονα είναι διακοσμημένα με χρυσά γράμματα, καλλιγραφικές επιγραφές, κεριά... με μπαταρίες που επαναφορτίζονται χάρη στον ήλιο, πλαστικά λουλούδια, ανεξίτηλες φωτογραφίες και μικρά ποιήματα γραμμένα με τον τρόπο της mirolóyia, αυτοί οι οργανικοί και φωνητικοί θρήνοι σε πανηγύρια και κηδείες, ποιήματα και στη συνέχεια τα περισσότερα νεκρικά τραγούδια που είναι αφιερωμένα σε νεανικά τραγούδια.

Διακοσμημένο όπως πρέπει… με κούκλες, αγαπημένα αντικείμενα και λουλούδια, φρέσκα αν γίνεται, που ανανεώνονται συνεχώς. Και αυτό, μέχρι το παρεκκλήσι των Αγίων Ασωμάτων του Ακρωτηρίου Ταίναρων στη Μάνη, αφιερωμένο στους Αγγέλους, γιατί ονομάζονταν Ασώματοι Άγιοι, κοντά στις Πύλες του Άδη των αρχαίων, όπου βρίσκει κανείς πάντα τα ίδια κτερίσματα με την εποχή του, εκτός από φωτογραφίες αγαπημένων προσώπων.

Διακοσμημένο όπως πρέπει, Saints-Asomates, 2025

Το σημερινό παρεκκλήσι, χτισμένο στα ερείπια του αρχαίου ναού, σίγουρα δεν περιέχει πλέον τις εικόνες του ούτε καν τους σταυρούς του, κι όμως, Έλληνες και μη, καταθέτουν εδώ την απόδειξη της ζωής του νεκρού τους, ανθρώπου και ενίοτε ζώου. Μεταξύ άλλων, φωτογραφίες, παιχνίδια, ακόμη και τρόφιμα... προσφορές που πρέπει να ειπωθούν είναι συμβολικές και όμως ουσιαστικές, τιμώντας το λεπτό πέρασμα ανάμεσα στον κόσμο μας και το παραπέρα, επιπλέον, στις... Πύλες της Αβύσσου.

Αλλά ποιος άλλος μπορεί να κρίνει –και αυτό σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο– τον ​​πόνο της ανθρώπινης ψυχής και την ανάγκη της να επικοινωνήσει με τους αγαπημένους… έχοντας ολοκληρώσει το μεγάλο ταξίδι;

Και στους δρόμους, στα μάτια των περισσότερων στην Ελλάδα, τα ξωκλήσια είναι, ας σημειώσουμε, ήδη μια ένδειξη του υποτιθέμενου κινδύνου του δρόμου. Υπάρχουν μέρη με δύο ή τρία εικονοστάσια ομαδοποιημένα στη μία πλευρά του δρόμου, όπου… καλύτερα να μειώσετε ταχύτητα.
Μνήμη Ευθυμία Σερδάρη. Όλυμπος, 2024

Έτσι, στο μυαλό των Ελλήνων, αυτά τα «εκκλησάκια» έγιναν οι φύλακες άγγελοι στην είσοδο κάθε χωριού, για να διώξουν το κακό, την αρρώστια και τον θάνατο! Ακόμα και το έγκλημα, όπως το τέμπλο που τοποθετήθηκε στον δρόμο που οδηγεί στον Όλυμπο, κοντά σε μια χαράδρα, στη μνήμη της Ευθυμίας Σερδάρη.

Ήταν Ιούλιος του 1989 όταν η σορός της Ευθυμίας Σερδάρη βρέθηκε σε αποσύνθεση στην κοντινή χαράδρα του Ενιπέα. Το αποτρόπαιο αυτό έγκλημα, έχοντας διαπραχθεί σε αυτά τα μέρη, συγκλόνισε αμέσως την ελληνική κοινή γνώμη. Για να πει την ακριβή της ιστορία, η Ευθυμία Σερδάρη – Παλημάρκου, μητέρα δύο παιδιών, δολοφονήθηκε από τον σύζυγό της, με τη συνενοχή της ερωμένης του. Ο Τύπος της εποχής τους χαρακτήρισε ακόμη και «σατανικούς εραστές».
Τέμπλο με θέα τον Όλυμπο, 2024

Από τον Μάρτιο του 1989, ο Δημήτρης Παλημάρκος και η ερωμένη του σχεδίαζαν πώς θα «ξεφορτωθούν» την «δύσκολη» γυναίκα του. Στις 30 Ιουλίου 1989 έκαναν πράξη το σχέδιό τους. Επέλεξαν αυτή την απομακρυσμένη τοποθεσία για να διαπράξουν το έγκλημά τους. Ήθελαν να παρασύρουν το θύμα σε έναν γκρεμό και στη συνέχεια να εξαφανίσουν το σώμα της.

Ο Παλίμαρκος ήταν ενεργός αντιπρόσωπος στις αγοραπωλησίες εικόνων και συγχρόνως ανήκε σε δίκτυο αρχαιοκλεφτών, χωρίς να το γνωρίζει η δυστυχισμένη γυναίκα του. Έτσι έπεισε τη γυναίκα του τηλεφωνικά να πάει σε ένα χωριό κάτω από τον Όλυμπο για να αγοράσει βυζαντινές εικόνες από έναν τοπικό ιερέα.
Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Της εξήγησε ότι μια άλλη γυναίκα θα ερχόταν μαζί της για να τη βοηθήσει να διαπραγματευτεί. Η συνάντηση κανονίστηκε και ξεκίνησαν προς εκείνο το μέρος. Στο δρόμο τους συνάντησαν και τον Παλίμαρκο. Κάτω από το πρόσχημα ενός χρυσού αγαλματιδίου που είχε κρύψει κοντά στη χαράδρα του Ενιπέα στον Όλυμπο, οδήγησε τη γυναίκα του εκεί που έτσι θα… σφραγιζόταν το τέλος της.

Ο δολοφόνος την έσπρωξε στον γκρεμό και οι δύο συνεργοί της ανέφεραν την εξαφάνισή της. Πέταξαν την άτυχη σύζυγο από ύψος 1.300 μέτρων και αμέσως επέστρεψαν σπίτι. Νόμιζαν ότι είχαν διαπράξει το τέλειο έγκλημα. Λίγα μέτρα πριν τον γκρεμό ως επιφυλακή, υπήρχε, όμως, ένα παγκάκι... όπου συχνά καθόταν το παράνομο ζευγάρι. Ήταν εκεί… που τότε είχαν χαράξει τα δύο μικρά τους ονόματα.
Τέμπλο στον τόπο μάχης. Θεσσαλία, 2025

Η αστυνομική έρευνα έσπευσε για να διαπιστωθούν τα γεγονότα. Δικάστηκαν οι ένοχοι, πρώτος ο Παλίμαρκος, για τον οποίο ζητήθηκε ισόβια κάθειρξη. Η
 συνεργός του δεν καταδικάστηκε άμεσα και εξέτισε μόνο λίγους μήνες στη φυλακή. Στη συνέχεια, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα του Τύπου της εποχής, μετανάστευσε στη Γερμανία, όπου παντρεύτηκε, προφανώς για να μην επιστρέψει ποτέ στην Ελλάδα.

Περνώντας από αυτό το μέρος πριν από λίγους μήνες, είδα ότι ένα πούλμαν τουριστών σταμάτησε για να απολαύσει τη θέα και... τον περίφημο πάγκο, με θέα στη χαράδρα του Ενιπέα. Έδειξα το εικονοστάσι στους τυχερούς μου συμμετέχοντες από την Ελλάδα Αλλιώς, το οποίο οι επιβάτες του λεωφορείου φυσικά αγνόησαν σε μεγάλο βαθμό.
Παρεκκλήσι στη μνήμη των θυμάτων… του εγκλήματος των Τεμπών. 2023

Λίγο νοτιότερα και μετά τον Όλυμπο, στην έξοδο της κοιλάδας των Τεμπών, είδαμε και το μικρό ξωκλήσι, στη μνήμη των θυμάτων του χειρότερου σιδηροδρομικού δυστυχήματος στην Ελλάδα, του «Έγκλημα των Τεμπών», όπως λέγεται σήμερα στην πρώην χώρα του Δία, που προκάλεσε το θάνατο 57 ανθρώπων, κυρίως φοιτητών.

Αυτή η γρήγορη περιήγηση σε συγκεκριμένες γωνιές τόσο σκοτεινές από δραματικά ιστορικά γεγονότα είναι, για την Ελλάδα Κατά τα άλλα, μια ευκαιρία να αναδείξει την ψυχή της χώρας, ακόμα κι όταν η τελευταία αποδεικνύεται... τόσο βαριά πληγωμένη.

Επεκτείνοντας τις συνθήκες αυτού του γεγονότος, αναφέρω πώς αυτό το «σχεδιασμένο» ατύχημα έγινε αμέσως καταλύτης για το πολιτικό και κοινωνικό ημερολόγιο στην Ελλάδα.

Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Διότι, δύο χρόνια μέχρι σήμερα, αυτές είναι οι μεγαλύτερες διαδηλώσεις που έχει δει η χώρα εδώ και μισό αιώνα και οργανώθηκαν για να διαπιστωθεί η αλήθεια για το έγκλημα των Τεμπών, δεδομένου ότι, μεταξύ άλλων, οι αρχές της εξουσίας έκαναν τα πάντα για να αποκρύψουν ορισμένα στοιχεία, ξεκινώντας από τον γρήγορο «καθάρισμα» της σκηνής, ακόμη και πριν διαπιστωθούν τα στοιχεία της έρευνας.

Κατά ειρωνικό τρόπο, ο ανιψιός μου, ο Γιώργος, Θεσσαλός, που οδηγεί γερανοφόρο, κλήθηκε να εγκαταστήσει το παρεκκλήσι στον τόπο του ατυχήματος, λίγες μόλις ώρες μετά την τραγωδία. Εξοργίστηκε γιατί κατάλαβε μόλις βρήκε το έδαφος ότι οι πολιτικοί είχαν διατάξει την ταχεία εξαφάνιση των στοιχείων...
Τέμπλο με θέα στο Αιγαίο. Θεσσαλία, 2025

Αυτός είναι επίσης ο λόγος που οι σημερινοί διαδηλωτές, σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι σε όλη τη χώρα στα τέλη Φεβρουαρίου 2025, απαιτούν δικαιοσύνη για τα θύματα και απαιτούν σαφείς απαντήσεις σχετικά με τις συνθήκες αυτής της μετωπικής σύγκρουσης δύο τρένων.

Όμως η έρευνα καθυστερεί και οι αρχές εξακολουθούν να κατηγορούνται για συγκάλυψη για την προστασία ανώτερων αξιωματούχων. Αξίζει να σημειωθεί ότι η εμπορευματική αμαξοστοιχία που συγκρούστηκε με την επιβατική αμαξοστοιχία μετέφερε προφανώς παράνομη αποστολή εκρηκτικών χημικών, σύμφωνα με έκθεση πραγματογνωμοσύνης.

Ο ανιψιός μου λοιπόν... δεν θα έχει ποζάρει για τίποτα στα Τέμπη, το «εκκλησάκι» της μνήμης. Ας το ελπίσουμε πάντως.
Το εικονοστάσι του τρένου στο Δοξαρά, 2024

Στην ίδια θλιβερή αλλά εξίσου στοχαστική γραμμή, το Grèce Autrement προσφέρει σε όσους επιθυμούν να επισκεφθούν το εικονοστάσι ενός άλλου σιδηροδρομικού ατυχήματος, εξήντα χιλιόμετρα νοτιότερα, στον Δοξαρά, ακόμα στη Θεσσαλία.

Η καταστροφή συνέβη στις 16 Ιανουαρίου 1972, όταν γύρω στις 4:45 μ.μ., μια διακοπή επικοινωνίας... μετά από διαμάχη μεταξύ των αντίστοιχων σταθμαρχών Δοξαρά και Ορφανά, προκάλεσε σύγκρουση του τρένου Express Acropolis και του τοπικού τρένου στην μονή γραμμή λόγω κακοκαιρίας.

Είκοσι ένας άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους και περισσότεροι από 40 τραυματίστηκαν σε ένα από τα πιο θανατηφόρα σιδηροδρομικά δυστυχήματα στην Ελλάδα.
Τέμπλο κοντά στην Πίνδο. Θεσσαλία, 2025

Ωστόσο, το τότε καθεστώς των Συνταγματαρχών, θορυβημένο από αυτό το δεύτερο θανατηφόρο ατύχημα από το 1968, αποφάσισε να εκσυγχρονίσει το σιδηροδρομικό δίκτυο επικοινωνίας και μέσω του αντιπροέδρου του Στυλιανού Παττακού ανακοίνωσε τον εξοπλισμό των τρένων με ραδιοτηλέφωνα ώστε οι οδηγοί να μπορούν να επικοινωνούν απευθείας με τους σταθμάρχες και μεταξύ τους.

Το εικονοστάσι στον Δοξαρά δεν έχει ξεχαστεί τελείως, έστω κι αν η νέα σιδηροδρομική γραμμή τρέχει λίγο πιο μακριά και αυτή η ήδη βαθιά Θεσσαλία μοιάζει να βυθίζεται περισσότερο στη σιωπή... των επόμενων καιρών.



Τέμπλο με θέα στη θάλασσα. Πελοπόννησος, 2025Τόσο διάσημα ή λιγότερο διάσημα εικονοστάσια σε χαμένους δρόμους, όταν παλιότερα τα αναμμένα λυχνάρια τους έδειχναν ακόμη και το δρόμο στους μοναχικούς ταξιδιώτες τη νύχτα ή τους έδιναν λίγη ελπίδα στο σκοτάδι της στιγμής ή και της ψυχής τους!

Το παρεκκλήσι, που όπως όλα τα μικρά ξωκλήσια σε μια χώρα που θρηνεί καθημερινά θανάτους από κάθε είδους ατυχήματα, εκπληρώνει τον ρόλο του ως μνημείο. Όσοι έμειναν να πάνε και να καθίσουν κοντά στο μέρος που έχασαν τα αγαπημένα τους πρόσωπα.
Τέμπλο με θέα στη θάλασσα. Στην Ήπειρο, 2024

Και αυτός ο χώρος, σαν υπερβατικό διάμεσο, γίνεται καταραμένος τόπος γιατί έχει πάρει τον άνθρωπό μας, αλλά είναι ταυτόχρονα και ιερός, γιατί ο άνθρωπός μας έχει χαθεί εκεί, αλλά θα πρέπει να βρούμε εκεί πάση θυσία... κατευνασμό. Από τόπος τραγωδίας γίνεται έτσι τόπος μνήμης. Το παρεκκλήσι ή το εικονοστάσι σηματοδοτούν ακριβώς αυτή την προβλεπόμενη μετάβαση.

Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Αυτός ο τύπος μέρους λειτουργεί επίσης ως προειδοποίηση, ειδικά για ανθρώπους που έχουν βιώσει τόσο πολύ τον θάνατο και την απώλεια. Με αυτά τα ξωκλήσια μας προτρέπουν να είμαστε προσεκτικοί, για να μην υποστεί κανένας άλλος την απώλεια ή τον κίνδυνο που βίωσαν. Ας θυμηθούμε λοιπόν και ας είμαστε προσεκτικοί.

Τέμπλο στον τόπο μάχης. Θεσσαλία, 2024

Τόσο για την πρωταρχική λειτουργία των μικρών εκκλησιών προς τους περαστικούς, χτισμένα κοντά στους ελληνικούς άξονες. Τόποι προσευχής για όσους πιστεύουν στον Θεό και τόσοι χώροι προβληματισμού για όσους πιστεύουν λιγότερο. Ξένοι… μιλώντας σε αγνώστους!

Μια παράδοση που έρχεται από μακριά, γιατί το εντυπωσιακό είναι ότι τα εικονοστάσια αφιερωμένα σε ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους στο δρόμο συνεχίζουν να τοποθετούνται ακόμη και στα κέντρα των πόλεων μέχρι σήμερα. Αυτό είναι μια ένδειξη ότι οι Έλληνες, ή τουλάχιστον κάποιοι Έλληνες, κουβαλούν βαθιά μέσα τους βιωμένες παραδόσεις που μπορεί να δυσκολεύονται να αποχωριστούν.

Τέμπλο στον κάμπο. Θεσσαλία, 2025

Ακριβώς όπως οι παρόμοιες πρακτικές των αρχαίων, που συνδέονται αν όχι με τη λατρεία του Ερμή, ήταν –ας θυμηθούμε– ο θεός του εμπορίου, ο φύλακας των δρόμων και των σταυροδρόμων, ο προστάτης των ταξιδιωτών, οι κλέφτες, ο αγωγός των ψυχών στον κάτω κόσμο και ο αγγελιοφόρος του Δία και των θεών.

Η θεϊκή του ουσία ξεκινά με τα βαρέλια στο πλάι του δρόμου – αυτά τα οδοδείκτες ή τα ήδη νεκρικά. Οι αρχαίοι αγρότες, όταν έβρισκαν ένα σωρό από πέτρες στο πέρασμά τους, έριχναν μια άλλη πέτρα από πάνω, πιστεύοντας ότι μια θεϊκή δύναμη βρισκόταν μέσα τους. Τα έλεγαν έρμα και η πέτρα στην κορυφή του σωρού λεγόταν Ερμής.

Με την πάροδο του χρόνου, αυτοί οι σωροί από πέτρες μετατράπηκαν σε ερμαϊκούς κίονες, οι οποίοι λειτουργούσαν ως πινακίδες, όρια οικοπέδων και ιδιοκτησιών, αλλά και, όπου χρειαζόταν, σύνορα χωρών. Εξάλλου δεν υπάρχουν πολλοί ναοί ή ιερά αφιερωμένα στον Ερμή, γιατί ήταν παρών παντού, σχεδόν σε κάθε ανθρώπινη εκδήλωση. Το μαρτυρούν οι εκατοντάδες ερμαϊκές στήλες που βρέθηκαν κατά τις ανασκαφές.

Τέμπλο με θέα στο νησί του Πάτροκλου. Αττική, 2024

Δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα, και μερικές φορές ελλείψει ενός μικρού ιδιωτικού παρεκκλησίου, οι συγγενείς του νεκρού τοποθετούν τη φωτογραφία τους και ένα κείμενο κοντά σε ένα πιο επίσημο πολεμικό μνημείο. Είναι τόσο συγκινητικό όσο και τα υπόλοιπα, όπως η οικογένεια του Alfredo Pescosolido (1918-1944) που έχει φυτέψει μια ελιά στη μνήμη του νεκρού τους.

Αυτό ήταν όταν το SS Oria, ένα νορβηγικό ατμόπλοιο, βυθίστηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1944, προκαλώντας το θάνατο περίπου 4.095 Ιταλών αιχμαλώτων πολέμου, 21 Ελλήνων και 15 Γερμανών φρουρών. Ήταν μια από τις χειρότερες θαλάσσιες καταστροφές στην ιστορία και η χειρότερη θαλάσσια καταστροφή που προκλήθηκε από τη βύθιση ενός μόνο πλοίου στη Μεσόγειο.

“ Olivo plantato da Eleuterio Pescosolido di Arce (FR) Italy, in memoria del padre Alfredo qui caduto il 12-02-1944, una Prece ”.

«Στη μνήμη του Padre Alfredo». Αττική, 2024

Μια προσευχή λοιπόν... Ακριβώς όπως πριν από λίγα χρόνια, σε μια εκδρομή με αυτοκίνηση που έκανα στην Ήπειρο στα βουνά της Πίνδου στη βορειοδυτική Ελλάδα, μια γιαγιά πετάχτηκε σε μια πλαγιά και μας παρακάλεσε να την πάρουμε μαζί μας. Κουβαλούσε ένα μπουκάλι λάδι, γιατί κάθε απόγευμα έφευγε από το χωριό με τα πόδια για να ανάψει όλα τα κεριά στα γύρω εικονοστάσια.

« Κανείς δεν τους ανάβει πια, δεν είναι καλό για αυτούς να μείνουν μακριά », είπε, καληνύχτα μας, δίνοντάς μας τις χίλιες ευχές της όπως της άρμοζε. Κάθε φορά που βλέπω ένα εκκλησάκι στην ύπαιθρο, το θυμάμαι και, αν γίνεται, ανάβω ένα κερί στη μνήμη...

Η Ελλάδα είναι σαν των ψυχών, σκύψτε... μετά στροφής!

Ελλάδα των ψυχών. Τέμπη, Θεσσαλία, 2023


* Φωτογραφία εξωφύλλου: Εικονοστάσι με θέα στη θάλασσα. Μάνη, Πελοπόννησος, 2025





Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου

του Laurent Guyénot

Είμαστε Έλληνες ή είμαστε Εβραίοι; Μέρος 1

Στην ιστορία, όλα είναι θέμα άποψης. Η πιο προσιτή άποψη είναι πάντα αυτή του νικητή, που έχει γράψει ιστορία («η ιστορία θα είναι ευγενική μαζί μου· θα τη γράψω μόνος μου», λέγεται ότι είπε ο Τσόρτσιλ). Είναι απαραίτητο να καταβληθεί προσπάθεια για την ανασυγκρότηση της οπτικής γωνίας του ηττημένου, η οποία δεν είναι απαραίτητα πιο αντικειμενική, αλλά που επιτρέπει σε κάποιον να έχει μια συνολική άποψη και να τείνει προς την αντικειμενικότητα.

Όσον αφορά την ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού μας, δύο μεγάλες προοπτικές έρχονται αντιμέτωπες. Αν κοιτάξω τον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσα από την Εκκλησία, θα τον δω ως βασικά χριστιανικό. Θα δω την Καθολική πίστη ως την ψυχή του πολιτισμού μας. Θα θεωρήσω ότι αυτό γεννήθηκε με την Εκκλησία και ότι, κατά συνέπεια, θα πεθάνει μαζί της. Θα αποκαλούσα τον κλασικό Μεσαίωνα τη χρυσή εποχή του πολιτισμού μας, γιατί ήταν η περίοδος της μεγαλύτερης επιρροής της Εκκλησίας, η περίοδος που όλα τα επίπεδα της κοινωνίας φαίνονταν υποταγμένα στην εξουσία του Πάπα, ο οποίος δεν είχε παρά να χτυπήσει τα δάχτυλά του για να στείλει τη στρατιωτική τάξη να παραδώσει τον τάφο του Χριστού.

Από αυτή την οπτική γωνία, θα δω την Αναγέννηση ως την αρχή του αποχριστιανισμού, και επομένως ως μια καταστροφική διαδικασία. Αυτό έγραψε ο Monsignor Henri Delassus στο The Anti-Christian Conspiracy (1910):

« Όλο το κίνημα που εντυπώθηκε στον Χριστιανισμό από την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και την Επανάσταση είναι μια σατανική προσπάθεια να απομακρυνθεί ο άνθρωπος από την υπερφυσική τάξη που εγκαθιδρύθηκε από τον Θεό στην αρχή και αποκαταστάθηκε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό στο μέσο του χρόνου, και να τον περιοριστεί στον νατουραλισμό .»1

Αυτή η προοπτική –αρκετά καρικατούρα από μόνη της– είναι προκατειλημμένη. Διαστρεβλώνει την Αναγέννηση, καθώς και την αρχαία κληρονομιά στην οποία ισχυρίζεται ότι ανήκει. Να πώς χαρακτηρίζει αυτή την κληρονομιά ο Δελασσός:

« Ο παγανισμός, σπρώχνοντας την ανθρώπινη φυλή στην πλαγιά στην οποία την είχε οδηγήσει το προπατορικό αμάρτημα, είπε στον άνθρωπο ότι βρίσκεται στη γη για να απολαύσει τη ζωή και τα αγαθά που του προσφέρει αυτός ο κόσμος. Ο ειδωλολάτρης δεν φιλοδοξούσε, δεν έψαχνε τίποτα πέρα ​​από αυτό. και η ειδωλολατρική κοινωνία συγκροτήθηκε για να παρέχει αυτά τα αγαθά όσο άφθονα και αυτές τις απολαύσεις όσο πιο εκλεπτυσμένες ή χονδροειδείς θα μπορούσαν να είναι, σε όσους ήταν σε θέση να τα διεκδικήσουν ».2

Υπάρχουν αρκετές παρεξηγήσεις εδώ – και στοιχεία κακής πίστης. Καταρχάς, δεν είναι «ειδωλολατρία» που ανακαλύπτει ξανά η Αναγέννηση. Η λέξη "ειδωλολάτρης" έχει αρχικά την ίδια σημασία με τον "αγρότη". Είναι προσβολή που χρησιμοποιεί η Εκκλησία εναντίον των εχθρών της. Κανένας καλλιτέχνης ή διανοούμενος της Αναγέννησης δεν δήλωσε ποτέ ειδωλολάτρης.

Και αν με τον όρο «ειδωλολατρία» εννοούμε τον πολυθεϊσμό, δεν βρίσκεται σε αυτό το επίπεδο η ελληνορωμαϊκή ιδιοφυΐα που επανέλαβε η Αναγέννηση: βρίσκεται στο επίπεδο του λόγου, της σκέψης, της φιλοσοφίας, που στο λεξιλόγιο της Αρχαιότητας περιλαμβάνει όλες τις γνώσεις και ξεχωρίζει από τις θρησκευτικές. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο για την περιφρόνησή του προς τους θεούς της πόλης.

Τέλος, αυτή η φιλοσοφία δεν είναι σε καμία περίπτωση υλιστική, και ακόμη λιγότερο αθεϊστική. Απλώς μεταφέρει μια αντίληψη του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού που είναι ξένη προς την ιουδαιοχριστιανική παράδοση – δηλαδή ξένη προς την ξένη επιρροή, με άλλα λόγια, πολύ τη δική μας.

Η διαφορετική οπτική που θα παρουσιάσω εδώ συμφωνεί σε δύο σημεία με τη χριστιανική οπτική. Πρώτον, η Αναγέννηση είναι πράγματι μια βαθιά ρήξη με τη μεσαιωνική τάξη. Είναι σχεδόν η γέννηση ενός νέου πολιτισμού. Δεύτερον, αυτή η ρήξη είναι μια ανανεωμένη συνέχεια με την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά. Είναι η επιστροφή του ελληνικού θαύματος. Εκεί που διαφέρει η οπτική μου είναι η υψηλότερη αξία που δίνω σε αυτό το πολιτισμικό κίνημα. Ελπίζω να καταφέρω να σας δείξω, μέσω αυτού του άρθρου, ότι τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού γεννήθηκαν από την Αναγέννηση και ότι δεν μπορεί κανείς να θαυμάσει και να αγαπήσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό χωρίς να θαυμάσει τη λαμπρή άνοιξη της Αναγέννησης. Σε ένα δεύτερο μέρος που θα δημοσιευτεί, θα προσπαθήσω να σας δείξω ότι, αντίθετα με ό,τι ισχυρίζεται η χριστιανική αφήγηση και με όλο τον σεβασμό στους άθεους ορθολογιστές, ο Θεός και η Πρόνοια του (έννοια δανεισμένη από τους Στωικούς, όπως και ο Λόγος) είναι πλήρως παρόντες στον υψηλό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, που δεν έχει καμία σχέση ούτε με τον «ειδωλολατρισμό» ούτε με την έννοια του «φυσικού».

Αυτή η προοπτική μπορεί να φαίνεται προκλητική, αλλά δεν είναι καινούργια. Όταν λέω επί της ουσίας ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός άνθισε κατά την Αναγέννηση, αντλώντας από την πηγή της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, αναλαμβάνω μόνο το όραμα των ίδιων των ανθρώπων της Αναγέννησης.

Το να εκτιμάς την Αναγέννηση δεν σημαίνει να υπερασπίζεσαι εν μπλοκ «τα τρία μεγάλα Rs» (Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση, Επανάσταση) που καταδικάζει ο Delassus και που ο Pierre Hillard, στο πέρασμά του, ορίζει ως τις μπουλντόζες που καταστρέφουν τον κόσμο που προκύπτει από την Αποκάλυψη.3 . Θα δούμε ότι η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, και η Καθολική Αντιμεταρρύθμιση που ανταποκρίθηκαν σε αυτήν, σταμάτησαν και οι δύο τη δυναμική της Αναγέννησης, σε σημείο που μαζί συνιστούν μια αντι-Αναγέννηση. Όσο για τη Γαλλική Επανάσταση, είναι ξεκάθαρα η καθυστερημένη αντίδραση στην Ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης (1685), δηλαδή στην αποκατάσταση του καθολικού απολυταρχισμού. Δεν είναι όμως αναγέννηση.

Είναι σημαντικές αυτές οι ερωτήσεις; Ναι, είναι κεφαλαιώδους σημασίας για όσους αγαπούν τον πολιτισμό μας και ανησυχούν για το μέλλον του. Γιατί για να σχηματίσουμε ένα ρεαλιστικό όραμα για το πιθανό μέλλον του πολιτισμού μας, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τις δύο βασικές του ρίζες. Αν θεωρούμε ότι ο Χριστιανισμός είναι η ψυχή της Δύσης και ο κλασικός Μεσαίωνας τη χρυσή του εποχή, τότε δεν μας μένει παρά να υποκύψουμε στην απόγνωση, εκτός αν πιστεύουμε σε εσχατολογικά θαύματα. Το να αναγνωρίσουμε, αντίθετα, ότι η ευρωπαϊκή ιδιοφυΐα είναι η συνέχεια της ελληνορωμαϊκής ιδιοφυΐας, που αφυπνίστηκε από τον μεσαιωνικό της λήθαργο κατά την Αναγέννηση, σημαίνει ότι βλέπεις το φως στο τέλος του τούνελ.

Ο αποχριστιανισμός είναι μη αναστρέψιμος, αλλά δεν σημαίνει τον θάνατο του πολιτισμού μας, γιατί ο Χριστιανισμός δεν είναι η μόνη ρίζα του πολιτισμού μας. Δεν είναι καν η κύρια ρίζα. Έθρεψε τον πολιτισμό μας για λίγο, αλλά δεν τον βρήκε: εξακολουθούμε να είμαστε κληρονόμοι της Αθήνας και της Ρώμης, πολύ περισσότερο από ό,τι της Ιερουσαλήμ και του Βατικανού. Είμαστε ελληνορωμαίοι παρά ιουδαιοχριστιανοί.
Διευκρίνιση για τον Μεσαίωνα

Οι άνδρες της Αναγέννησης ήταν αυτοί που επινόησαν την κατηγορία του «Μεσαίωνα» για να χαρακτηρίσουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ως μια μακρά έκλειψη της ελληνορωμαϊκής σκέψης και γνώσης.4 . Η συνάφεια αυτής της κατηγορίας συζητείται τώρα. Για την περίοδο από τον 4ο έως τον 8ο αιώνα, μιλάμε τώρα για «Ύστερη Αρχαιότητα». Χαρακτηρίζεται από την παρακμή των θεσμών και του πολιτισμού, και την κατάκτηση των μυαλών από τον Χριστιανισμό - κατάκτηση από κάτω προς τα πάνω, ξεκινώντας από τις γυναίκες και τελειώνοντας με αυτοκράτορες. Έπρεπε να περιμένουμε μέχρι τα τέλη του 10ου αιώνα για να δούμε την εμφάνιση της ρωμανικής τέχνης, του αρχαιότερου εναπομείναντος τμήματος του μεσαιωνικού πολιτισμού. Όπως υποδηλώνει το όνομά της, η ρωμανική τέχνη είναι προέκταση της ρωμαϊκής τέχνης και τα χρονικά από τις αρχές του 11ου αιώνα δείχνουν ότι οι Ευρωπαίοι εκείνης της εποχής πίστευαν ότι ζούσαν ακόμα «στον ρωμαϊκό κόσμο» (στο Romano orbe).5

Στα μέσα του 11ου αιώνα ξεκίνησε ο κλασικός Μεσαίωνας. Είναι αναμφισβήτητα η εποχή μιας ορισμένης πολιτιστικής ηγεμονίας της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Αλλά ας μην υπερβάλλουμε. Επειδή η Εκκλησία εκείνη την εποχή είχε σχεδόν μονοπώλιο στη γραφή, ο ιστορικός, εξαρτώμενος από γραπτές πηγές, έτεινε να μπερδεύει τον μεσαιωνικό πολιτισμό με τον ιερατικό πολιτισμό, ξεχνώντας ότι οι άνδρες της Εκκλησίας αντιπροσώπευαν μόνο το ένα τοις εκατό του ευρωπαϊκού πληθυσμού και ότι ο υπόλοιπος λαός δεν καταλάβαινε λατινικά αλλά το σκεφτόταν λιγότερο.

Ας προσέξουμε λοιπόν να μην αποδώσουμε όλη την ιδιοφυΐα αυτής της περιόδου στον Χριστιανισμό. Εξετάστε το εμβληματικό παράδειγμα των γοτθικών καθεδρικών ναών. Είναι Καθολικοί γιατί η λατρεία που δίνεται εκεί είναι Καθολική. Αλλά ποιος τα έχτισε; Οι επίσκοποι ήταν γενικά οι κύριοι εργολάβοι και έρανοι, αλλά δεν είχαν καμία σχέση με την τεχνική και αισθητική ικανότητα αυτών των αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων. Οι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές των καθεδρικών ναών ήταν τεχνίτες οργανωμένοι σε εταιρίες ανεξάρτητες από την Εκκλησία. Συμβαίνει ότι οι πιο αντιπροσωπευτικές από αυτές τις αδελφότητες ήταν εκείνες των «Ελευθεροτέκτονων», που αυτοαποκαλούνταν έτσι επειδή ήταν ελεύθεροι να επιλέγουν τους εργοδότες τους και να μετακινούνται σε όλη την Ευρώπη. Σε αυτούς τους οικοδόμους άρεσε να διεκδικούν μυστικές γνώσεις που χρονολογούνται από την Αρχαιότητα και δεν δίστασαν να διακοσμήσουν τους καθεδρικούς ναούς τους με μάλλον αντικαθολικά μοτίβα και σύμβολα. Είναι πολύ ειρωνικό ότι ο Τεκτονισμός έχει γίνει, στα μάτια συγγραφέων όπως ο Henri Delassus, ο μεγαλύτερος εχθρός της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει, φυσικά, ταυτότητα μεταξύ του Τεκτονισμού που εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα και των μεσαιωνικών αδελφοτήτων, αλλά η καταγωγή είναι αποδεδειγμένη.

Δεν θέλω να βγάλω καταχρηστικά συμπεράσματα από αυτή την παρατήρηση, ούτε να αμφισβητήσω την αρχιτεκτονική ιδιοφυΐα του Μεσαίωνα. Θέλω απλώς να επιστήσω την προσοχή στο λογικό λάθος να αποδίδουμε στον «Χριστιανισμό» ή στην «Εκκλησία» όλα όσα βλέπουμε ως «Χριστιανισμός». Η συνήθως υποτιθέμενη σχέση αιτίου-αποτελέσματος μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι εν μέρει φανταστική.

Το ερώτημα, τελικά, είναι αν ο Χριστιανισμός ήταν αυτός που έκανε την Ευρώπη μεγάλη, ή αν, αντίθετα, ήταν η Ευρώπη που, για ένα διάστημα, έκανε τον Χριστιανισμό μεγάλο. Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, αρκεί να δούμε τι έχει παραγάγει ο Χριστιανισμός μεταξύ των μη ευρωπαϊκών λαών (και υπολογίζω τους Βυζαντινούς ως Έλληνες, άρα και Ευρωπαίους).

Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο όρος «γοτθικός» ( gotico ) που χρησιμοποιήθηκε για την αρχιτεκτονική εμφανίστηκε κατά την Αναγέννηση, με υποτιμητική χροιά από την πλευρά των Ιταλών καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων, οι οποίοι είδαν στον επιβλητικό γοτθικό του ύστερου Μεσαίωνα έναν παρακμιακό και βάρβαρο τρόπο και προτιμούσαν να επιστρέψουν στα ελληνορωμαϊκά κουτιά. Ανακάλυψαν ξανά αυτούς τους κανόνες το 1414 στους δέκα τόμους του De architectura του Βιτρούβιου (1ος αιώνας π.Χ.), εντελώς άγνωστο στο Μεσαίωνα. Οι αισθητικές αρχές του Βιτρούβιου, που αντλήθηκαν από τις έννοιες της ισορροπίας και της μίμησης της φύσης, θα επηρέαζαν όχι μόνο τους αρχιτέκτονες, αλλά και τους καλλιτέχνες. Όλοι γνωρίζουμε την αναπαραγωγή του «Βιτρούβιου ανθρώπου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι:
Οι άνθρωποι της τέχνης

Ήταν ένας λόγιος της Φλωρεντίας, ο Poggio Bracciolini, που ανακάλυψε το έργο του Βιτρούβιου. Η Φλωρεντία, το λίκνο της Αναγέννησης, είναι μια δημοκρατική κοινότητα περήφανη για την ανεξαρτησία της από τον 11ο αιώνα, όπως και άλλες ιταλικές πόλεις - η Ρώμη, για παράδειγμα, οι πολίτες της οποίας έδιωξαν τον Πάπα σε πολλές περιπτώσεις. Τον 15ο αιώνα, υπό τη γενναιόδωρη κυβέρνηση των Μεδίκων (Κόζιμο ο Πρεσβύτερος και ο εγγονός του Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής), ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από μια εξαιρετική καλλιτεχνική και λογοτεχνική αναβίωση. Με την ίδρυση μιας Πλατωνικής Ακαδημίας το 1462, η οποία θα γινόταν σημαντικό κέντρο πνευματικών ανταλλαγών, η Φλωρεντία θεωρούσε τον εαυτό της ως τη μετενσάρκωση της Αθήνας.

Είναι ο Φλωρεντινός Μιχαήλ Άγγελος που μας έρχεται πρώτος στο μυαλό όταν σκεφτόμαστε το εκπληκτικό τεχνικό και αισθητικό επίπεδο που επιτεύχθηκε στην τέχνη της γλυπτικής κατά την Αναγέννηση, που έγινε εφικτό από τη μελέτη ελληνικών και ρωμαϊκών μοντέλων και από την πρόοδο στην ανατομία. Τίποτα συγκρίσιμο δεν υπάρχει στον Μεσαίωνα. Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, σμιλεμένος από ένα μόνο τετράγωνο μαρμάρου ύψους πέντε μέτρων, μας καλεί να αμφισβητήσουμε τη σχέση μεταξύ ελληνορωμαϊκών και ιουδαιοχριστιανικών παραδόσεων. Από ποια από αυτές τις δύο πηγές αντλεί η ιδιοφυΐα του ο Μιχαήλ Άγγελος; Είναι προφανές ότι ο Δαβίδ του δεν είναι Εβραίος, αλλά Έλληνας.

Αν τώρα κοιτάξουμε στην ιστορία της ζωγραφικής για τα έργα που απεικονίζουν την ευρωπαϊκή ιδιοφυΐα, θα σκεφτούμε ξανά έναν Φλωρεντινό, τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Και θα μπορούσαμε να αναλογιστούμε ότι το παγκοσμίου φήμης αριστούργημά του δεν είναι το πορτρέτο της Παναγίας, αλλά μιας αινιγματικής γυναίκας στην οποία πολλοί έχουν αναγνωρίσει την προχριστιανική θεότητα Ίσιδα, εδώ «αποκαλυμμένη» ( η Μόνα Λίζα είναι η Μαντόνα l'Isa ). Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές της Αναγέννησης στη ζωγραφική είναι η προοπτική (σύμφωνα με μια διαδικασία που εφευρέθηκε από τον Filippo Brunelleschi το 1425). Εισάγει μια τρίτη διάσταση, καθιστώντας τη ζωγραφική μια τέχνη του χώρου και όχι πλέον μια δισδιάστατη διακοσμητική τέχνη. Η Ιταλία δεν είναι η μόνη εστία δημιουργικότητας στη ζωγραφική. Θα σκεφτούμε επίσης τους Φλαμανδούς ζωγράφους της ίδιας περιόδου, οι οποίοι επινόησαν την ελαιογραφία σε καμβά και που με σκηνές της καθημερινής ζωής θα έφταναν σύντομα σε ένα εκπληκτικό επίπεδο ρεαλισμού και εκφραστικότητας.

Ας περάσουμε στη μουσική. Εκτός από το Γρηγοριανό άσμα, το οποίο είναι αυστηρής αρμονικής απλότητας, λίγα είναι γνωστά για τη μουσική που παιζόταν στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, εκτός από το ότι τα όργανα ήταν κυρίως ανατολίτικης προέλευσης. Τα θεμέλια της μουσικής μπαρόκ, που σηματοδοτεί την αρχή της κλασικής μουσικής, χρονολογούνται από την Αναγέννηση. Ήταν τον 15ο αιώνα που εμφανίστηκαν οι πρώτες θεωρίες για τη μουσική, που αναπτύχθηκαν από τις πυθαγόρειες αντιλήψεις. Ήταν την ίδια εποχή που το τρίτο συμπεριλήφθηκε μεταξύ των συμφώνων χορδών, που εφευρέθηκε η εννοιολογική ιδιοσυγκρασία που επέτρεψε την κατασκευή ενός πληκτρολογίου και ότι κατασκευάστηκαν τα περισσότερα από τα όργανα που χρησιμοποιούνται ακόμα σήμερα. Αυτή είναι η αρχή της πολυφωνικής μουσικής, η γραφή της οποίας κωδικοποιήθηκε και άρχισε να τυπώνεται το 1476. Όλα αυτά εφευρέθηκαν στις πριγκιπικές αυλές, αλλά σταδιακά βρέθηκαν στη λαϊκή μουσική.

Όπως και με τις πλαστικές τέχνες, είναι δύσκολο να αποδοθεί οποιαδήποτε επιρροή στον Χριστιανισμό σε αυτές τις εξελίξεις. Η Εκκλησία αποδοκίμασε την αρμονική καινοτομία και, στη Σύνοδο του Τρέντο (1545-63), συμβούλεψε ενάντια στην πολυφωνία που ήταν επιζήμια για τη σωστή κατανόηση των ιερών κειμένων. Σίγουρα γράφτηκε πολυφωνική ιερή μουσική και δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ορισμένοι μουσικοί, όπως ο Johann Sebastian Bach (1685-1750), ήταν πολύ ευσεβείς. Αλλά δεν μπορεί να τεθεί θέμα αναγωγής της μουσικής έμπνευσης των μεγάλων ευρωπαίων μεγαλοφυιών στη χριστιανική τους πίστη, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα απέχει πολύ από το να είναι το μοναδικό αρχείο κλασικής μουσικής, ακόμη και στις απαρχές της. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι η κλασική μουσική, η οποία έχει «απαλύνει τα ήθη» της Δύσης τους τελευταίους πέντε αιώνες, γεννήθηκε από την ιδιοφυΐα της Αναγέννησης και δεν χρωστάει σχεδόν τίποτα στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.

Είμαι της γνώμης ότι η πνευματική και ηθική εξύψωση που παρήγαγε η κλασική μουσική, σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, ήταν μεγαλύτερη από αυτή της μάζας, και ότι αντιστρόφως η εξαφάνισή της στην κουλτούρα των νεότερων γενεών -και η αντικατάστασή της, σύμφωνα με τα τελευταία νέα, από ραπ και τεχνό- μετράει περισσότερο στη βαρβαρότητα των κοινωνιών μας παρά στην απώλεια της πίστης των σκύλων στην εκκλησία και στην κατολική παρακολούθηση.

Σε κάθε περίπτωση, οι προηγούμενες σύντομες σκέψεις αρκούν για να πειστεί κανείς ότι η Αναγέννηση δεν αντιπροσωπεύει μια απλή πρόοδο, αλλά ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα στην ευρωπαϊκή τέχνη, που δεν έχει αντίστοιχο σε κανέναν άλλο πολιτισμό. Αντίθετα, εκτός από την τεχνολογική ικανότητα της γοτθικής αρχιτεκτονικής, θα ήταν εύκολο να αποδειχθεί ότι τίποτα στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα δεν υποδηλώνει καλλιτεχνική υπεροχή σε κανέναν τομέα έναντι των ανατολικών πολιτισμών της ίδιας περιόδου.

Η ίδια παρατήρηση μπορεί να γίνει και στον τομέα της επιστήμης, που μέχρι την Αναγέννηση ονομαζόταν «φυσική φιλοσοφία».
Άντρες της γνώσης

Μπορείτε να αναφέρετε από μνήμης μια μόνο επιστημονική ανακάλυψη από τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα; Όπως η Ωραία Κοιμωμένη, η επιστήμη έπεσε σε λήθαργο σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, τσιμπημένη από τη δυσαρέσκεια της θεολογίας. Και όταν ξύπνησε στην Αναγέννηση, ήταν με μνήμες της Αρχαιότητας.

Αν η γνώση της κλασικής Ελλάδας έφτασε στους άνδρες της Αναγέννησης, είναι, ας μην ξεχνάμε, χάρη στην τεράστια προσπάθεια συντήρησης που καταβλήθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο, κυρίως στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας που ίδρυσε ο Πτολεμαίος Α' Σώτερ (305-283 π.Χ.), η οποία περιείχε, λέγεται, μέχρι 700.000 τόμους. Εκείνη την εποχή, το Βασίλειο του Ισραήλ θεωρούνταν το απόγειο της βαρβαρότητας και ο βασιλιάς των Σελευκιδών Αντίοχος Ζ΄ σκέφτηκε « να εξολοθρεύσει πλήρως τον εβραϊκό λαό ή τουλάχιστον να καταστρέψει τους θεσμούς του και να τον αναγκάσει να αλλάξει τρόπο ζωής ».6

Μόνο ένα μικρό κλάσμα των βιβλίων που σώζονταν στην Αλεξάνδρεια επέζησε από την Ύστερη Αρχαιότητα και στη συνέχεια περιήλθε σε εμάς, χάρη στους αντιγραφείς μοναχούς του 9ου έως τον 11ο αιώνα, των οποίων τα χειρόγραφα, που απορρίφθηκαν τους επόμενους αιώνες, ανακαλύφθηκαν μεταξύ 14ου και 15ου αιώνα. Εδώ, για παράδειγμα, είναι πώς ο Poggio Bracciolini αφηγείται την ανακάλυψή του για το μοναδικό σωζόμενο έργο του Quintilian:

« Εκεί, ανάμεσα σε μια τεράστια ποσότητα βιβλίων που θα χρειαζόταν πολύς καιρός για να περιγράψουμε, βρήκαμε τον Κουιντιλιάνο ακόμα ασφαλή και αβλαβή, αν και βρώμικο με μούχλα και σκόνη. Γιατί αυτά τα βιβλία δεν βρίσκονταν στη βιβλιοθήκη, όπως άρμοζε στην αξία τους, αλλά σε ένα είδος μακάβρου και σκοτεινό μπουντρούμι στους πρόποδες ενός από τους πύργους, όπου ακόμη και οι άντρες που καταδικάζονταν για έγκλημα που τιμωρείται με θάνατο δεν θα είχαν κλείσει ».7

Είναι σε αυτές τις συνθήκες που η αρχαία γνώση αποκαλύπτεται στο φως. Γι' αυτό, για παράδειγμα, ο Ιπποκράτης (περ. 460-377 π.Χ.) εξακολουθεί να εμφανίζεται σε εμάς ως ο ιδρυτής της ιατρικής. Κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, ο Κλαύδιος Γαληνός της Περγάμου (περίπου 129-201 μ.Χ.), που θεράπευε τον Μάρκο Αυρήλιο, βασίστηκε στην ανατομική παρατήρηση και ανέπτυξε υποθέσεις για τις φυσιολογικές διεργασίες. Επειδή η άσκηση της ιατρικής αποθαρρύνεται έντονα για τους μοναχούς και τους κληρικούς, και επειδή απαγορεύεται η ανατομή των πτωμάτων, είναι λιγότερα γνωστά για την ιατρική τον 12ο αιώνα από ότι οι Έλληνες οκτώ αιώνες νωρίτερα.8 . Κάποια πρόοδος, ωστόσο, μας έρχεται από τους Άραβες, μέσω των οποίων η Λατινική Δύση ανακάλυψε εκ νέου εν μέρει τον Γαληνό τον 11ο αιώνα, καθώς και τον Περσικό Αβικέννα (980-1037), μεταφρασμένο στα λατινικά στο Τολέδο μεταξύ 1150 και 1187.

Το ίδιο σενάριο ισχύει και για τη γεωγραφία. Οι Έλληνες (Θαλής, Ηρόδοτος, Αριστοτέλης) ξεχώρισαν από την επιθυμία τους να εξερευνήσουν και να περιγράψουν τον κόσμο. Κατά την ελληνιστική περίοδο, ο Ερατοσθένης (276-194 π.Χ.), διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, υπολόγισε μαθηματικά την περιφέρεια της γης με μεγάλη ακρίβεια, καθιέρωσε ένα πλέγμα μεσημβρινών και παραλλήλων και συνέταξε τον πρώτο χάρτη του γνωστού κόσμου. Γύρω στο 150 μ.Χ. JC, ο Claudius Ptolemy συνθέτει μια συλλογή γεωγραφικών γνώσεων. Όλη αυτή η επιστήμη έπεσε στη λήθη στη Δύση κατά τον Μεσαίωνα. Η χαρτογραφία είναι τότε πρακτικά ανύπαρκτη ή περιορίζεται σε μια συμβολική αναπαράσταση του κόσμου με την Ιερουσαλήμ στο κέντρο. Η γεωγραφία αναγεννήθηκε μόνο με την εκ νέου ανακάλυψη της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου στις αρχές του 15ου αιώνα και καθιερώθηκε ως επιστήμη από μόνη της με τις μεγάλες ανακαλύψεις.

Στην αστρονομία, δεν έχει σημειωθεί πραγματική πρόοδος από τον Πτολεμαίο, του οποίου η πραγματεία The Almagest ανακαλύφθηκε εκ νέου τον 12ο αιώνα μέσω των Αράβων. Όμως ο Πτολεμαίος θεωρεί τη γη ακίνητη. Όταν ο Κοπέρνικος υπερασπίστηκε τον ηλιοκεντρισμό στην πραγματεία του De Revolutionibus το 1543, πήγε πέρα ​​από τον Πτολεμαίο, αλλά βασίστηκε στις αναγνώσεις του από παλαιότερους φιλοσόφους και είπε ότι εμπνεύστηκε τον Πυθαγόρα.

Ο Κοπέρνικος άνοιξε τον δρόμο τον επόμενο αιώνα για τον Γαλιλαίο και τον Κέπλερ, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν την πρόοδο στα μαθηματικά και την κατασκευή οργάνων όπως τα τηλεσκόπια. Ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ με τη σειρά τους λειτούργησαν ως εφαλτήρια για τον Νεύτωνα.

Όλα αυτά τα έργα υπερβαίνουν κατά πολύ την αρχαία γνώση, αλλά το διανοητικό πάθος που τα γέννησε, παρά την αντίθεση των κληρικών αρχών, υποκινήθηκε από την εκ νέου ανακάλυψη των Ελλήνων λογίων, και ιδιαίτερα των μαθηματικών. Γιατί αν μια εφεύρεση μπορεί να αποδοθεί στους Έλληνες, αυτή είναι τα μαθηματικά: οι μαθητές σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να μαθαίνουν τα θεωρήματα του Πυθαγόρα, του Ευκλείδη και του Θαλή.

Από τα μαθηματικά προήλθε η θεωρία του Πλάτωνα για τις καθαρές ιδέες, και ευρύτερα η πεποίθηση ότι υπάρχουν καθολικές και αμετάβλητες αρχές. Σχεδόν όλοι οι φιλόσοφοι αυτοαποκαλούνταν Πλατωνιστές από τον 3ο αιώνα π.Χ. και μετά. JC.

Οι δυνατότητες του Πλατωνισμού δεν έχουν ακόμη εξαντληθεί. Στη βιολογία, το μέλλον, είμαι πεπεισμένος, βρίσκεται στη θεωρία των μορφικών πεδίων που καθοδηγούν τη μορφογένεση κάθε ζωντανού είδους, όπως οι πλατωνικές ιδέες, μια θεωρία που ο Rupert Sheldrake αποκαλεί « δυναμικό πλατωνισμό », επειδή ενσωματώνει το εξελικτικό, μη αμετάβλητο δυναμικό αυτών των ιδεών.9

Δεν μπορούμε ποτέ να τονίσουμε αρκετά την εξαιρετική γονιμότητα του πλατωνικού ιδεαλισμού, που ενέπνευσε στους Έλληνες και στη συνέχεια στους Ρωμαίους πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να έχει πρόσβαση σε παγκόσμιες αλήθειες και αξίες.

Από αυτό, για παράδειγμα, προέρχεται το ρωμαϊκό δίκαιο, το οποίο βασίζεται σε αυστηρές και καθολικές διακρίσεις. Σήμερα, ο Ρωμαίος νομικός Γάιος, συγγραφέας γύρω στο 161 μ.Χ., αποδίδεται: J.-C των Ινστιτούτων, η πρώτη προσπάθεια να θεμελιωθεί το δίκαιο επιστημονικά, δηλαδή ορθολογικά. Αυτό που αποκαλεί «νόμο των εθνών» ( ius gentium ) είναι «ο νόμος κοινός για ολόκληρη την ανθρωπότητα και καθιερώνεται μεταξύ όλων των ανθρώπων από τη φυσική λογική και τηρείται με παρόμοιο τρόπο σε όλους τους λαούς». Αυτός ο ορθολογικός και επομένως δυνητικά καθολικός χαρακτήρας του ρωμαϊκού δικαίου εξηγεί, σύμφωνα με τον René Robaye, ότι « το ρωμαϊκό δίκαιο επέζησε της κοινωνίας που το δημιούργησε, για να γίνει, αρκετούς αιώνες αργότερα, το θεμέλιο της πιο σημαντικής οικογένειας των σύγχρονων νομικών συστημάτων, της οικογένειας των λεγόμενων «ρωμαογερμανικών» νόμων ».

« Το ρωμαϊκό δίκαιο είναι μέρος της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. …Για αιώνες θεωρούνταν ο γραπτός λόγος, το μόνο ποιοτικό νομικό σύστημα. Για δύο χιλιετίες, οι νομικοί το μελετούν, θέλοντας ή μη, από γενιά σε γενιά. Τα περισσότερα πανεπιστήμια συνεχίζουν να το κάνουν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, γιατί η ιδιοφυΐα της Ρώμης είναι πρώτα και κύρια αυτή του δικαίου της και η επιρροή των ρωμαϊκών θεσμών παραμένει σημαντική ».10

Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε, για την επιστήμη με την ευρεία έννοια, με τον ίδιο τρόπο όπως και για τις τέχνες. Πρώτον, όποιος πιστεύει στην ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού σε αυτόν τον τομέα πρέπει να ευχαριστήσει την Αναγέννηση. Δεύτερον, η εξαιρετική επιστημονική γονιμότητα της Αναγέννησης ξεκινά με την επανοικειοποίηση της αρχαίας επιστήμης. Τρίτον, όπως αρκεί να καταδείξει η δίκη του Γαλιλαίου, η Εκκλησία έπαιξε κυρίως αρνητικό ρόλο σε αυτή την επιστημονική απογείωση. Αυτό είναι στη σειρά των πραγμάτων, αφού η επιστημονική προσέγγιση απαιτεί την αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων και αναπόφευκτα οδηγεί στην αμφισβήτηση της εξουσίας της Εκκλησίας σε θέματα αλήθειας. Με αυστηρά φιλολογικά κριτήρια ο Νικόλαος της Κούσας το 1433, και στη συνέχεια ο Λορέντζο Βάλλα οκτώ χρόνια αργότερα, απέδειξαν ότι η Δωρεά του Κωνσταντίνου ήταν πλαστό – σοβαρό πλήγμα στο κύρος και τις ηγεμονικές αξιώσεις των παπών.

Με όλα αυτά, θα ήθελα να τονίσω ότι η σύγκρουση μεταξύ Εκκλησίας και επιστήμης κατά την Αναγέννηση δεν είναι σε καμία περίπτωση σύγκρουση μεταξύ της πίστης στον Θεό και του αθεϊσμού. Ο αθεϊσμός είναι ανύπαρκτος στις συζητήσεις του 15ου αιώνα. Τον επόμενο αιώνα, ανθρωπιστές όπως ο Erasmus και ο φίλος του Thomas More τρομοκρατήθηκαν από τους θρησκευτικούς πολέμους, αλλά θεώρησαν τον αθεϊσμό ακόμη χειρότερο από τον θρησκευτικό φανατισμό. Οι επιστήμονες πιστεύουν στον Θεό, και αυτό θα ισχύει ακόμα τον 17ο αιώνα: ο Ισαάκ Νεύτων, η μεγαλύτερη επιστημονική ιδιοφυΐα της εποχής του, είναι έντονα θρησκευόμενος.

Ωστόσο, η ιδέα του Θεού που έχουν αυτοί οι άνθρωποι της γνώσης απομακρύνεται όλο και περισσότερο από το χριστιανικό δόγμα και πιο κοντά στην ελληνική φιλοσοφία: είναι ένας Θεός που κυβερνά τον κόσμο με φυσικούς νόμους περισσότερο παρά με θαύματα, και που επικοινωνεί με τον άνθρωπο με λογική παρά με Αποκάλυψη.

Η ζωή του Blaise Pascal είναι μια δραματική απεικόνιση αυτής της διαλεκτικής έντασης μεταξύ δύο ιδεών του Θεού. Ο Πασκάλ είναι μια πολυμαθής ιδιοφυΐα μεγάλης φήμης, στην οποία οφείλουμε μαθηματικά έργα μεγάλης σημασίας. Όμως το 1654, σε ηλικία 31 ετών, είχε μια μυστικιστική εμπειρία και απαρνήθηκε τον Θεό των φιλοσόφων υπέρ του Θεού των Ευαγγελίων. Έπειτα σταμάτησε να συνεισφέρει στην επιστήμη και πλησίασε το αβαείο των Γιανσενιστών του Port-Royal. Πέθανε σε ηλικία 39 ετών από νευρολογική ασθένεια.

Ποιος είναι αυτός ο Θεός των φιλοσόφων που απέρριψε ο Πασκάλ για να στραφεί στη Βίβλο και στον Χριστό; Συνήθως φανταζόμαστε ότι είναι μια αφηρημένη ιδέα ανίκανη να εμπνεύσει οτιδήποτε άλλο εκτός από αφηρημένες ιδέες, έναν απρόσωπο θεό ανίκανο να μεταμορφώσει την προσωπική μας ζωή ή να καθοδηγήσει τις επιλογές μας στο δύσκολο μονοπάτι της ζωής. Ίσως ήταν για τον Πασκάλ. Αλλά έχει εμπνεύσει άλλους με πολύ υψηλές σκέψεις και, με ανεξιχνίαστους τρόπους, είναι επίσης ο Θεός των μυστικιστών όπως ο Μάιστερ Έκχαρτ, ο Θεός που περικλείει όλη του τη δημιουργία.

Ήρθε η ώρα να ρίξετε μια πιο προσεκτική ματιά. Αυτό θα είναι το θέμα του επόμενου άρθρου μου.

Εν τω μεταξύ, εάν θέλετε να εξερευνήσετε το θέμα που καλύπτεται εδώ σε μεγαλύτερο βάθος, σας προσφέρω τέσσερα μικρά επιπλέον αρχεία.
Παράρτημα 1: Οι Άραβες, ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας

Για να τελειοποιήσω την περίληψη της ιστορίας της δυτικής επιστήμης, πρέπει να λάβουμε υπόψη την επιρροή των Αράβων, οι οποίοι αφομοίωσαν την ελληνική επιστήμη από τον 9ο αιώνα, με τη βοήθεια των Σύριων Χριστιανών των οποίων η γλώσσα είναι κοντά στα αραβικά. Η επιρροή των Αράβων έγινε αισθητή από τα τέλη του 10ου αιώνα, όταν ο Gerbert of Aurillac (940-1003), ο μελλοντικός Πάπας Sylvester II, εισήγαγε τους αραβικούς αριθμούς (ακόμα χωρίς το μηδέν). Στα τέλη του 11ου αιώνα, με την Reconquista, οι Χριστιανοί οικειοποιήθηκαν αραβικές βιβλιοθήκες, κυρίως στο Τολέδο (λήφθηκε το 1085). Ήταν εκείνη τη στιγμή που εμφανίστηκαν οι λέξεις αραβικής προέλευσης: αλγόριθμος, άλγεβρα, αλχημεία και αλμανάκ.

Σε γενικές γραμμές, το Ισλάμ είναι πιο συμπαθητικό στην επιστήμη από τον Χριστιανισμό, για έναν απλό λόγο. Η χριστιανική πίστη δίνει μεγάλη έμφαση στα θαύματα, ξεκινώντας από αυτά του Ευαγγελίου. Τώρα ο επιστήμονας ξεκινά από την πεποίθηση ότι ο κόσμος διέπεται αυστηρά από φυσικούς νόμους. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη αυτούς τους φυσικούς νόμους, τείνει να αμφιβάλλει για τα θαύματα και να σπέρνει αμφιβολίες. Υπάρχει λοιπόν μια φυσική εχθρότητα μεταξύ Χριστιανισμού και επιστήμης. Το Ισλάμ δεν έχει αυτή την ίδια απροθυμία και, ξεκινώντας από το χαλιφάτο των Αββασιδών της Βαγδάτης, διδάσκει ότι το να μελετάς τους φυσικούς νόμους σημαίνει να μελετάς πώς ο Θεός κυβερνά τον κόσμο, αφομοιώνοντας έτσι την ελληνική άποψη.

Κατά τον 12ο αιώνα, ήταν επομένως στη σχολή των μουσουλμάνων λογίων, κυρίως Ανδαλουσιανών, που η Δύση άρχισε να πιάνει τη διαφορά. Η Δύση ανακάλυψε ξανά τον Αριστοτέλη μέσω του Αβερρόη της Κόρδοβας (1126-1198). Αυτό προκάλεσε αρχικά την αρνητική αντίδραση της ιεραρχίας. Όπως ο Αριστοτέλης, ο Αβερρόης πράγματι υποστηρίζει την αιωνιότητα του κόσμου και βεβαιώνει ότι ο ίδιος ο Θεός δεν μπορεί να παραβεί τους φυσικούς νόμους που διέπουν τον κόσμο. Για το λόγο αυτό, ο Αβερροισμός κατηγορήθηκε ότι αρνείται την ελευθερία του Θεού και καταδικάστηκε το 1277 από τον Επίσκοπο των Παρισίων. Ο ιουδαιοχριστιανικός Θεός, στην πραγματικότητα, παραβαίνει τους φυσικούς νόμους όταν θέλει, για παράδειγμα σταματώντας την πορεία του ήλιου για να επιτρέψει στο λαό του να ολοκληρώσει μια σφαγή (Ιησούς του Ναυή 10).

Ωστόσο, ο Αριστοτελισμός αποτελεί μια από τις βάσεις του σχολαστικισμού που διδάσκεται στα νέα πανεπιστήμια, η οποία κορυφώνεται στη Summa Theologica του Θωμά του Ακινάτη (που αγιοποιήθηκε το 1323). Επειδή όμως οι σχολιαστές έθεσαν την επιστήμη του Αριστοτέλη στην υπηρεσία της θεολογίας, δεν έφεραν καμία επιστημονική πρόοδο, προκαλώντας ήδη τους σαρκασμούς του Πετράρχη (1304-74) ενάντια στην «τρελή και θορυβώδη αίρεση των σχολαστικών ».11

Για να διεισδύσει με διαρκή τρόπο το επιστημονικό πνεύμα στη Δύση, έπρεπε να περιμένουμε την ανακάλυψη του Πλάτωνα, δύο αιώνες μετά από αυτή του Αριστοτέλη. Μέχρι τότε, μόνο ένα έργο του Πλάτωνα, ο Τίμαιος, ήταν γνωστό στη Δύση. Η ανακάλυψη του πλατωνικού και νεοπλατωνικού σώματος οφείλεται κυρίως σε βυζαντινούς μελετητές, οι οποίοι διέφυγαν από την απειλή των Οθωμανών Τούρκων, μεταφέροντας ολόκληρες βιβλιοθήκες στη Βενετία, τη Φλωρεντία και τη Ρώμη, μεταφρασμένες σταδιακά στα λατινικά.

Δεν μπορώ να σταθώ εδώ στην ουσιαστική διαφορά μεταξύ του Πλάτωνα και του μαθητή του Αριστοτέλη, μια διαφορά που διεγείρει μια αιώνια φιλοσοφική συζήτηση – τη συζήτηση που ήδη, στη «διαμάχη των καθολικών» (από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα), αντιτάχθηκε στους «ρεαλιστές» που πιστεύουν, όπως ο Πλάτωνας, στην ύπαρξη των καθολικών εννοιολογιστών η Μεταφυσική του .

Αυτό που είναι σημαντικό να κατανοήσουμε είναι ότι η απόρριψη του αριστοτελικού σχολαστικισμού και η ανακάλυψη του Πλάτωνα κατά την Αναγέννηση είναι δύο συμπληρωματικοί και ουσιαστικοί παράγοντες στην απογείωση της επιστήμης. Τα μαθηματικά, ένα απαραίτητο εργαλείο στην αστρονομία και τη φυσική, μπορούν να αναπτυχθούν μόνο στο πλαίσιο ενός πλατωνικού μεταφυσικού παραδείγματος. Για να κάνει κανείς μαθηματικά, στην πραγματικότητα, πρέπει να πιστεύει στην ύπαρξη καθαρών, καθολικών και αμετάβλητων ιδεών που είναι αριθμοί και γεωμετρικά σχήματα. Για να ασχοληθεί κανείς με την αστρονομία ή τη φυσική, πρέπει επίσης να έχει τη θέληση να ανακαλύψει φυσικούς νόμους και επομένως να πιστεύει ότι αυτοί οι φυσικοί νόμοι είναι αντικειμενικές πραγματικότητες και όχι απλές υποκειμενικές έννοιες.
Παράρτημα 2: Η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση

Η Εκκλησία δεν ήταν πάντα ομόφωνα αντίθετη στο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα της Αναγέννησης. Υπήρχαν ουμανιστές πάπες και προστάτες μεγάλης σημασίας. Ο Νικόλαος Ε' (1447-55) σύχναζε στο Cosimo Medici και ίδρυσε τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, η οποία κατά τον θάνατό του περιείχε περισσότερους από 16.000 τόμους. Πήρε υπό την προστασία του τον Λορέντζο Βάλλα, ο οποίος είχε αποδείξει οριστικά ότι η Δωρεά του Κωνσταντίνου ήταν ψεύτικη.

Ο Πίος Β' (1458-64) ήταν άνθρωπος με μεγάλη πολυμάθεια και περιέργεια. Έγραψε πολλά έργα, συμπεριλαμβανομένων των απομνημονεύσεών του, που θεωρούνται λογοτεχνικό αριστούργημα. Ο διάδοχός του Παύλος Β' (1464-71) ήταν, από την άλλη πλευρά, ένας αντιδραστικός πάπας που συνέλαβε και βασάνισε τα μέλη της σχολής Academia Romana που συγκεντρώθηκαν γύρω από το Pomponio Leto.

Ο Ιούλιος Β' (1503-13) ήρθε στο ποντίφικα μετά από στρατιωτική σταδιοδρομία. Ήταν αυτός που ανέθεσε στον Ραφαήλ να ζωγραφίσει τη διάσημη τοιχογραφία του Βατικανού, The School of Athens, που απεικονίζει αρχαίους φιλοσόφους και μελετητές. Είναι επίσης υπεύθυνος για τη διακόσμηση της Καπέλα Σιξτίνα από τον Μιχαήλ Άγγελο. Σημειώστε τις χειρονομίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στο κέντρο.

Τον Ιούλιο Β' ακολούθησαν δύο μέλη της οικογένειας των Μεδίκων, ο Λέων Χ (1513-21) και ο Κλήμης Ζ' (1523-34). Όπως οι Βοργίες πριν από αυτούς, όλοι αυτοί οι πάπες προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Είναι πολιτικοί που κυβερνούν ένα δουκάτο και χρησιμοποιούν το κύρος τους για να αντιμετωπίζουν τους βασιλείς ως υποτελείς. Μερικοί είναι άνδρες της Αναγέννησης από γούστο και πεποίθηση. Όπως και άλλοι πρίγκιπες, χρηματοδοτούν μεγάλα πολιτιστικά και καλλιτεχνικά έργα για να προωθήσουν το δικό τους κεφάλαιο.

Ο καθένας είναι ελεύθερος να τους θεωρήσει ως παράνομους ή μη αντιπροσωπευτικούς του κλήματος της Εκκλησίας. Αποδεικνύουν όμως σε κάθε περίπτωση ότι υπάρχει μια προοδευτική τάση μέσα στον παπικό θεσμό, ευνοϊκή για την Αναγέννηση. Και αυτό υποδηλώνει ότι μια νέα εγελιανή σύνθεση θα μπορούσε να είχε προκύψει από τη διαλεκτική αντίθεση μεταξύ της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης και της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς που ανακαλύφθηκε ξανά, σε ένα ειρηνικό κλίμα.

Η αναταραχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης σταμάτησε αυτή τη διαδικασία. Ήταν, σε μεγάλο βαθμό, μια αντιαναγέννηση. Παρά τα κοινά τους σημεία, οι Μεταρρυθμιστές και οι Ουμανιστές μπήκαν σε βίαιη σύγκρουση. Η Μεταρρύθμιση θεωρείται μερικές φορές ότι τελείωσε την Αναγέννηση και η αλλαγή εντοπίζεται στη διαμάχη μεταξύ του Λούθηρου και του Έρασμου για την ελεύθερη βούληση τη δεκαετία του 1520 ο Λούθηρος μισούσε τον Έρασμο, τον οποίο ήθελε «να συντρίψει σαν ζωύφιο».

Η Αντιμεταρρύθμιση, που ιδρύθηκε από το Συμβούλιο του Τρεντ μεταξύ 1545 και 1563, ήταν μια απάντηση στη Μεταρρύθμιση. Έχει αντίθετη άποψη αλλά με τον ίδιο φανατισμό. Καθιερώνει:

• μια δογματική ένταση, με νέα δόγματα όπως η μετουσίωση, και μια σταθερή προσκόλληση στον αριστοτελισμό: ο Θωμάς Ακινάτης ανακηρύχθηκε γιατρός της Εκκλησίας από τον Πίο Ε' το 1567.

• ένας ενισχυμένος παπικός απολυταρχισμός, οπλισμένος με την Εκκλησία του Ιερού Γραφείου (την Ιερά Εξέταση) που ιδρύθηκε το 1542.

• η λατρεία της μυστικότητας με το διεθνές δίκτυο της Εταιρείας του Ιησού (οι Ιησουίτες).

Ενώ ο Κοπέρνικος είχε ξεφύγει από την επιτήρηση της Κουρίας, ο Γαλιλαίος απαγορεύτηκε να διδάξει ηλιοκεντρισμό από τον Καρδινάλιο Μπελαρμίν, ο οποίος επίσης καταδίκασε τον αστρονόμο και μαθηματικό Τζορντάνο Μπρούνο στον πάσσαλο. Ο Μπρούνο προχώρησε πέρα ​​από το κοπέρνικο σχήμα ενός κόσμου που περιορίζεται από τη σταθερότητα των άστρων και δίδαξε «το άπειρο του σύμπαντος και τη δράση της θεϊκής δύναμης στο άπειρό του». Συνελήφθη το 1592, πέρασε επτά χρόνια στη φυλακή και κάηκε στις 17 Φεβρουαρίου 1600, αφού αρνήθηκε να παραιτηθεί.

Η ιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης μεταξύ της Αναγέννησης και της επιστημονικής επανάστασης του 17ου-18ου αιώνα είναι πάνω απ' όλα η ιστορία της αντιπαράθεσής της με την Καθολική Εκκλησία, αλλά και με τις Μεταρρυθμισμένες Εκκλησίες (ο Κέπλερ αφορίστηκε από τη Λουθηρανική Εκκλησία). Τελικά, ήταν σε χώρες που προστάτευαν τον θρησκευτικό πλουραλισμό, όπως η Αγγλία από το 1689, η Ολλανδία και η Πρωσία –οι χώρες στις οποίες εκπατρίστηκαν οι Ουγενότοι– που η επιστήμη άνθισε καλύτερα. Για να γλιτώσει από τη δίωξη από την Καθολική Εκκλησία, ο Καθολικός Ντεκάρτ (1596-1650) έπρεπε να εξοριστεί στην Ολλανδία και μετά στη Σουηδία.
Παράρτημα 3: Εκτύπωση και Δημοκρατία των Γραμμάτων

Η εφεύρεση της τυπογραφίας υποκινήθηκε από τη δίψα για γνώση ή την ενθάρρυνε; Απάντησε σε ένα αίτημα ή δημιούργησε ένα; Αυτό το ερώτημα μπορεί να συζητηθεί, αλλά η καθοριστική επίδραση της εκτύπωσης στη διάδοση και την πρόοδο της γνώσης δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Σκεφτείτε ότι όταν ο Gutenberg τύπωσε τα πρώτα του βιβλία το 1454, ο Marcello Ficino, ο μελλοντικός διευθυντής της Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία, ήταν έντεκα ετών. Εκείνη την εποχή, υπήρχαν χιλιάδες χειρόγραφα βιβλία στην Ευρώπη και η πρόσβαση σε αυτά τα σπάνια ήταν σχετικά δύσκολη. Μισό αιώνα αργότερα, όταν ο Ficino μετέφρασε όλο τον Πλάτωνα, τα πιεστήρια λειτουργούσαν σε 200 με 300 τοποθεσίες στην Ευρώπη και κυκλοφορούσαν τουλάχιστον 10 εκατομμύρια βιβλία.12

Το τυπογραφείο και η κυκλοφορία των βιβλίων επιτάχυναν τη γέννηση αυτού που ονομαζόταν «Δημοκρατία των Γραμμάτων» ή «Ανθρωπιστική Διεθνής», που συγκέντρωσε τα πιο λαμπρά μυαλά από την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Ισπανία, την Αγγλία.13 . Ο Erasmus απολάμβανε «μια διεθνή φήμη σε μια κλίμακα που κανένας μελετητής πριν από αυτόν δεν είχε ανταποκριθεί - και όχι πολλοί από τότε».14 ». Οι ουμανιστές της Αναγέννησης ήταν αυτοί που ανέπτυξαν μια ευρωπαϊκή συνείδηση, που μάταια θα αναζητούσε κανείς στον Μεσαίωνα. Παρακάτω είναι ένα πορτρέτο του Erasmus από τον Albrecht Dürer, του οποίου τα έντυπα χαρακτικά έκαναν δημοφιλή τη γραφική τέχνη.
Παράρτημα 4: Η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου

Ενώ δυσφημεί την Αναγέννηση, η καθολική προοπτική που παρουσιάζεται στην αρχή του άρθρου διακηρύσσει ότι η ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού βασίζεται στην ανωτερότητα του χριστιανισμού. Σε αυτό πρέπει να απαντήσουμε ότι η υπεροχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού πριν από την Αναγέννηση είναι μύθος. Πρόσφατοι ιστορικοί του παγκόσμιου συστήματος, όπως ο Andre Gunder Frank ( Re-ORIENT: Global Economy in the Asian Age , 1998) ή ο Kenneth Pomeranz ( The Great Divergence , 2001) έχουν καταρρίψει αυτόν τον μύθο. Εδώ είναι πώς ο Jack Goldstone συνοψίζει τα ευρήματά του στο Why Europe; The Rise of the West in World History 1500-1850 (2008):

« Τα τελευταία δώδεκα χρόνια, μια ομάδα νέων οικονομικών και κοινωνικών ιστορικών έχουν προβάλει νέα και εκπληκτικά επιχειρήματα για την παγκόσμια ιστορία. Αντί να δουν την άνοδο της Δύσης ως μια μακρά διαδικασία σταδιακής προόδου στην Ευρώπη ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ήταν ακίνητος, αντέστρεψαν αυτή την ιστορία. Υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες της Ασίας και της Μέσης Ανατολής ήταν παγκόσμιοι ηγέτες στην οικονομία, την επιστήμη και την τεχνολογία, τη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο και την εξερεύνηση μέχρι περίπου το 1500 μ.Χ. Όταν η Ευρώπη αναδύθηκε από τον Μεσαίωνα και ξεκίνησε την Αναγέννησή της, υποστηρίζουν αυτοί οι μελετητές, η Ευρώπη υστερούσε πολύ πίσω από πολλούς προηγμένους πολιτισμούς σε άλλα μέρη του κόσμου και δεν ξεπέρασε περίπου τις μεγάλες κοινωνίες της Ασίας. JC ».15

Η επιστημονική αναβίωση της Αναγέννησης προετοίμασε το δρόμο για τη Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά δεν ήταν η μόνη αιτία της οικονομικής απογείωσης της Ευρώπης από το 1500. Η ανακάλυψη της Αμερικής ήταν αποφασιστικός παράγοντας. Αυτή η ανακάλυψη, ας θυμηθούμε, ήταν το τυχαίο αποτέλεσμα της επιθυμίας των Ευρωπαίων να παρακάμψουν τον οθωμανικό αποκλεισμό για να αποκτήσουν πρόσβαση στις αγορές της Κίνας και της Ινδίας από όπου έπαιρναν μεγάλο αριθμό προϊόντων που είναι απαραίτητα για το βιοτικό επίπεδο της αριστοκρατικής και αστικής τάξης: μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα, βαφές, πορσελάνες, μυρωδικά. Ενώ ο Χριστόφορος Κολόμβος, το 1492, έψαχνε για μια διαδρομή προς τη Δύση, με πολύ κατά προσέγγιση γνώση της περιφέρειας της γης, ο Βάσκο ντε Γκάμα γύριζε την Αφρική μέσω του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας για να φτάσει στον Ινδικό Ωκεανό το 1497. Στις οικονομικές ανταλλαγές μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, από θάλασσα ή από ξηρά μέταλλα. Αρχικά, η κατάκτηση του Νέου Κόσμου παρείχε στην Ευρώπη τεράστιες ποσότητες αργύρου και χρυσού, γεγονός που της επέτρεψε να εμπλακούν πιο ενεργά στο μεγάλο ευρασιατικό εμπόριο. Σε δεύτερη φάση, άνοιξε την Ευρώπη, η οποία γρήγορα κέρδισε το πλεονέκτημα στο θαλάσσιο εμπόριο.

Είναι λοιπόν καλό να θυμόμαστε ότι, μέχρι την Αναγέννηση, η Δύση βρισκόταν στο περιθώριο μεγάλων οικονομικών ανταλλαγών και δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένας προηγμένος πολιτισμός. Ήδη από τον 17ο αιώνα, η Κίνα είχε μια βιομηχανία που ήταν πολύ μπροστά από την Ευρώπη σε όλους τους τομείς.

Για παράδειγμα, το 1405, ο ναύαρχος Zheng He ξεκίνησε από το Nanking για να εξερευνήσει τον κόσμο με σχεδόν τριακόσια πλοία και πλήρωμα 27.000 ατόμων, συμπεριλαμβανομένων μελετητών και 180 γιατρών και φαρμακοποιών. Αντίθετα, ο Χριστόφορος Κολόμβος έφυγε από το Κάντιθ το 1492 με μόνο 90 ​​άνδρες σε τρία πλοία, το μεγαλύτερο από τα οποία ήταν πέντε φορές πιο κοντό από το πλοίο του Ζενγκ (25 μέτρα έναντι 125 μέτρα), και είχε βύθισμα τριάντα φορές μικρότερο.16 . Μπορεί κανείς να υποθέσει τι θα είχε συμβεί εάν, υπό τον επόμενο αυτοκράτορα, η Κίνα δεν είχε στραφεί προς τα μέσα και δεν ανακάλυπτε την Αμερική μέσω του Ειρηνικού πριν από τους Ευρωπαίους.

Laurent Guyénot

πηγή: Kosmotheos

  1. Mgr Henri Delassus, Η αντιχριστιανική συνωμοσία. The Masonic Temple Wanting to Rise on the Ruins of the Catholic Church, 3 τόμοι, 1910, τόμος I, σελ. 51. -->
  2. Δελασσός, Η αντιχριστιανική συνωμοσία, τόμος Α', σελ. 18. -->
  3. Pierre Hillard, Understanding the Lubavitch Empire, 2024, σελ. 237.  -->
  4. «Οι Ιταλοί του 15ου αιώνα επινόησαν τον Μεσαίωνα», γράφει ο Καρλ Φέρντιναντ Βέρνερ στο The Birth of the Nobility. Η άνοδος των πολιτικών ελίτ στην Ευρώπη, Arthème Fayard/Pluriel, 2010, σελ. 108  -->
  5. Raoul Glaber, Ιστορίες, εκδ. και μεταφρ. Mathieu Arnoux, Brépols, 1996, βιβλίο II, § 13-17, σσ. 116-125.  -->
  6. Diodorus Siculus, XXXIV, 1, στο Theodore Reinach, Κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων που σχετίζονται με τον Ιουδαϊσμό, 1895, σελ. 56-57.  -->
  7. David Rundle, «The Recovery of Manuscripts», Digital History Encyclopedia of Europe, EHNE Sorbonne University, 26 Ιουνίου 2020, https://ehne.fr/en/node/21311   -->
  8. Anthony Gottlieb, The Dream of Reason: A History of Western Philosophy from the Greeks to the Renaissance, WW Norton & Co, 2016, σελ. 362.  -->
  9. Rupert Sheldrake, The Memory of the Universe, Trédaniel, 2022.  -->
  10. René Robaye, Ρωμαϊκό Δίκαιο, Academia, 2023, σελ. 7-10.  -->
  11. Peter Burke, The European Renaissance, Seuil, 2000, σελ. 32.  -->
  12. Gottlieb, The Dream of Reason, σελ. 437.  -->
  13. Marcel Brion, The Medici 14th – 18th Century, 1969, Texto/Tallandier, 2021, σελ. 103.  -->
  14. Burke, The European Renaissance, σελ. 121.  -->
  15. Jack Goldstone, Γιατί Ευρώπη; The Rise of the West in World History 1500-1850, McGraw-Hill, 2008, σελ. viii.  -->
  16. Ian Morris, Why the West Rules-for Now: The Patterns of History and What They Reveal About the Future, Farrar, Straus & Giroux, 2010, σελ. 19-22. -->


Οι απόψεις του ιστολογίου μπορεί να μην συμπίπτουν με τα περιεχόμενα του άρθρου