του Laurent Guyénot
Είμαστε Έλληνες ή είμαστε Εβραίοι; Μέρος 1
Στην ιστορία, όλα είναι θέμα άποψης. Η πιο προσιτή άποψη είναι πάντα αυτή του νικητή, που έχει γράψει ιστορία («η ιστορία θα είναι ευγενική μαζί μου· θα τη γράψω μόνος μου», λέγεται ότι είπε ο Τσόρτσιλ). Είναι απαραίτητο να καταβληθεί προσπάθεια για την ανασυγκρότηση της οπτικής γωνίας του ηττημένου, η οποία δεν είναι απαραίτητα πιο αντικειμενική, αλλά που επιτρέπει σε κάποιον να έχει μια συνολική άποψη και να τείνει προς την αντικειμενικότητα.
Όσον αφορά την ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού μας, δύο μεγάλες προοπτικές έρχονται αντιμέτωπες. Αν κοιτάξω τον ευρωπαϊκό πολιτισμό μέσα από την Εκκλησία, θα τον δω ως βασικά χριστιανικό. Θα δω την Καθολική πίστη ως την ψυχή του πολιτισμού μας. Θα θεωρήσω ότι αυτό γεννήθηκε με την Εκκλησία και ότι, κατά συνέπεια, θα πεθάνει μαζί της. Θα αποκαλούσα τον κλασικό Μεσαίωνα τη χρυσή εποχή του πολιτισμού μας, γιατί ήταν η περίοδος της μεγαλύτερης επιρροής της Εκκλησίας, η περίοδος που όλα τα επίπεδα της κοινωνίας φαίνονταν υποταγμένα στην εξουσία του Πάπα, ο οποίος δεν είχε παρά να χτυπήσει τα δάχτυλά του για να στείλει τη στρατιωτική τάξη να παραδώσει τον τάφο του Χριστού.
Από αυτή την οπτική γωνία, θα δω την Αναγέννηση ως την αρχή του αποχριστιανισμού, και επομένως ως μια καταστροφική διαδικασία. Αυτό έγραψε ο Monsignor Henri Delassus στο The Anti-Christian Conspiracy (1910):
« Όλο το κίνημα που εντυπώθηκε στον Χριστιανισμό από την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και την Επανάσταση είναι μια σατανική προσπάθεια να απομακρυνθεί ο άνθρωπος από την υπερφυσική τάξη που εγκαθιδρύθηκε από τον Θεό στην αρχή και αποκαταστάθηκε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό στο μέσο του χρόνου, και να τον περιοριστεί στον νατουραλισμό .»1
Αυτή η προοπτική –αρκετά καρικατούρα από μόνη της– είναι προκατειλημμένη. Διαστρεβλώνει την Αναγέννηση, καθώς και την αρχαία κληρονομιά στην οποία ισχυρίζεται ότι ανήκει. Να πώς χαρακτηρίζει αυτή την κληρονομιά ο Δελασσός:
« Ο παγανισμός, σπρώχνοντας την ανθρώπινη φυλή στην πλαγιά στην οποία την είχε οδηγήσει το προπατορικό αμάρτημα, είπε στον άνθρωπο ότι βρίσκεται στη γη για να απολαύσει τη ζωή και τα αγαθά που του προσφέρει αυτός ο κόσμος. Ο ειδωλολάτρης δεν φιλοδοξούσε, δεν έψαχνε τίποτα πέρα από αυτό. και η ειδωλολατρική κοινωνία συγκροτήθηκε για να παρέχει αυτά τα αγαθά όσο άφθονα και αυτές τις απολαύσεις όσο πιο εκλεπτυσμένες ή χονδροειδείς θα μπορούσαν να είναι, σε όσους ήταν σε θέση να τα διεκδικήσουν ».2
Υπάρχουν αρκετές παρεξηγήσεις εδώ – και στοιχεία κακής πίστης. Καταρχάς, δεν είναι «ειδωλολατρία» που ανακαλύπτει ξανά η Αναγέννηση. Η λέξη "ειδωλολάτρης" έχει αρχικά την ίδια σημασία με τον "αγρότη". Είναι προσβολή που χρησιμοποιεί η Εκκλησία εναντίον των εχθρών της. Κανένας καλλιτέχνης ή διανοούμενος της Αναγέννησης δεν δήλωσε ποτέ ειδωλολάτρης.
Και αν με τον όρο «ειδωλολατρία» εννοούμε τον πολυθεϊσμό, δεν βρίσκεται σε αυτό το επίπεδο η ελληνορωμαϊκή ιδιοφυΐα που επανέλαβε η Αναγέννηση: βρίσκεται στο επίπεδο του λόγου, της σκέψης, της φιλοσοφίας, που στο λεξιλόγιο της Αρχαιότητας περιλαμβάνει όλες τις γνώσεις και ξεχωρίζει από τις θρησκευτικές. Αρκεί να θυμηθούμε ότι ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο για την περιφρόνησή του προς τους θεούς της πόλης.
Τέλος, αυτή η φιλοσοφία δεν είναι σε καμία περίπτωση υλιστική, και ακόμη λιγότερο αθεϊστική. Απλώς μεταφέρει μια αντίληψη του κόσμου, του ανθρώπου και του Θεού που είναι ξένη προς την ιουδαιοχριστιανική παράδοση – δηλαδή ξένη προς την ξένη επιρροή, με άλλα λόγια, πολύ τη δική μας.
Η διαφορετική οπτική που θα παρουσιάσω εδώ συμφωνεί σε δύο σημεία με τη χριστιανική οπτική. Πρώτον, η Αναγέννηση είναι πράγματι μια βαθιά ρήξη με τη μεσαιωνική τάξη. Είναι σχεδόν η γέννηση ενός νέου πολιτισμού. Δεύτερον, αυτή η ρήξη είναι μια ανανεωμένη συνέχεια με την ελληνορωμαϊκή κληρονομιά. Είναι η επιστροφή του ελληνικού θαύματος. Εκεί που διαφέρει η οπτική μου είναι η υψηλότερη αξία που δίνω σε αυτό το πολιτισμικό κίνημα. Ελπίζω να καταφέρω να σας δείξω, μέσω αυτού του άρθρου, ότι τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ευρωπαϊκού πολιτισμού γεννήθηκαν από την Αναγέννηση και ότι δεν μπορεί κανείς να θαυμάσει και να αγαπήσει τον ευρωπαϊκό πολιτισμό χωρίς να θαυμάσει τη λαμπρή άνοιξη της Αναγέννησης. Σε ένα δεύτερο μέρος που θα δημοσιευτεί, θα προσπαθήσω να σας δείξω ότι, αντίθετα με ό,τι ισχυρίζεται η χριστιανική αφήγηση και με όλο τον σεβασμό στους άθεους ορθολογιστές, ο Θεός και η Πρόνοια του (έννοια δανεισμένη από τους Στωικούς, όπως και ο Λόγος) είναι πλήρως παρόντες στον υψηλό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, που δεν έχει καμία σχέση ούτε με τον «ειδωλολατρισμό» ούτε με την έννοια του «φυσικού».
Αυτή η προοπτική μπορεί να φαίνεται προκλητική, αλλά δεν είναι καινούργια. Όταν λέω επί της ουσίας ότι ο ευρωπαϊκός πολιτισμός άνθισε κατά την Αναγέννηση, αντλώντας από την πηγή της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, αναλαμβάνω μόνο το όραμα των ίδιων των ανθρώπων της Αναγέννησης.
Το να εκτιμάς την Αναγέννηση δεν σημαίνει να υπερασπίζεσαι εν μπλοκ «τα τρία μεγάλα Rs» (Αναγέννηση, Μεταρρύθμιση, Επανάσταση) που καταδικάζει ο Delassus και που ο Pierre Hillard, στο πέρασμά του, ορίζει ως τις μπουλντόζες που καταστρέφουν τον κόσμο που προκύπτει από την Αποκάλυψη.3 . Θα δούμε ότι η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, και η Καθολική Αντιμεταρρύθμιση που ανταποκρίθηκαν σε αυτήν, σταμάτησαν και οι δύο τη δυναμική της Αναγέννησης, σε σημείο που μαζί συνιστούν μια αντι-Αναγέννηση. Όσο για τη Γαλλική Επανάσταση, είναι ξεκάθαρα η καθυστερημένη αντίδραση στην Ανάκληση του Διατάγματος της Νάντης (1685), δηλαδή στην αποκατάσταση του καθολικού απολυταρχισμού. Δεν είναι όμως αναγέννηση.
Είναι σημαντικές αυτές οι ερωτήσεις; Ναι, είναι κεφαλαιώδους σημασίας για όσους αγαπούν τον πολιτισμό μας και ανησυχούν για το μέλλον του. Γιατί για να σχηματίσουμε ένα ρεαλιστικό όραμα για το πιθανό μέλλον του πολιτισμού μας, πρέπει πρώτα να κατανοήσουμε τις δύο βασικές του ρίζες. Αν θεωρούμε ότι ο Χριστιανισμός είναι η ψυχή της Δύσης και ο κλασικός Μεσαίωνας τη χρυσή του εποχή, τότε δεν μας μένει παρά να υποκύψουμε στην απόγνωση, εκτός αν πιστεύουμε σε εσχατολογικά θαύματα. Το να αναγνωρίσουμε, αντίθετα, ότι η ευρωπαϊκή ιδιοφυΐα είναι η συνέχεια της ελληνορωμαϊκής ιδιοφυΐας, που αφυπνίστηκε από τον μεσαιωνικό της λήθαργο κατά την Αναγέννηση, σημαίνει ότι βλέπεις το φως στο τέλος του τούνελ.
Ο αποχριστιανισμός είναι μη αναστρέψιμος, αλλά δεν σημαίνει τον θάνατο του πολιτισμού μας, γιατί ο Χριστιανισμός δεν είναι η μόνη ρίζα του πολιτισμού μας. Δεν είναι καν η κύρια ρίζα. Έθρεψε τον πολιτισμό μας για λίγο, αλλά δεν τον βρήκε: εξακολουθούμε να είμαστε κληρονόμοι της Αθήνας και της Ρώμης, πολύ περισσότερο από ό,τι της Ιερουσαλήμ και του Βατικανού. Είμαστε ελληνορωμαίοι παρά ιουδαιοχριστιανοί.
Διευκρίνιση για τον Μεσαίωνα
Οι άνδρες της Αναγέννησης ήταν αυτοί που επινόησαν την κατηγορία του «Μεσαίωνα» για να χαρακτηρίσουν αυτό που αντιλαμβάνονταν ως μια μακρά έκλειψη της ελληνορωμαϊκής σκέψης και γνώσης.4 . Η συνάφεια αυτής της κατηγορίας συζητείται τώρα. Για την περίοδο από τον 4ο έως τον 8ο αιώνα, μιλάμε τώρα για «Ύστερη Αρχαιότητα». Χαρακτηρίζεται από την παρακμή των θεσμών και του πολιτισμού, και την κατάκτηση των μυαλών από τον Χριστιανισμό - κατάκτηση από κάτω προς τα πάνω, ξεκινώντας από τις γυναίκες και τελειώνοντας με αυτοκράτορες. Έπρεπε να περιμένουμε μέχρι τα τέλη του 10ου αιώνα για να δούμε την εμφάνιση της ρωμανικής τέχνης, του αρχαιότερου εναπομείναντος τμήματος του μεσαιωνικού πολιτισμού. Όπως υποδηλώνει το όνομά της, η ρωμανική τέχνη είναι προέκταση της ρωμαϊκής τέχνης και τα χρονικά από τις αρχές του 11ου αιώνα δείχνουν ότι οι Ευρωπαίοι εκείνης της εποχής πίστευαν ότι ζούσαν ακόμα «στον ρωμαϊκό κόσμο» (στο Romano orbe).5
Στα μέσα του 11ου αιώνα ξεκίνησε ο κλασικός Μεσαίωνας. Είναι αναμφισβήτητα η εποχή μιας ορισμένης πολιτιστικής ηγεμονίας της Ρωμαϊκής Εκκλησίας. Αλλά ας μην υπερβάλλουμε. Επειδή η Εκκλησία εκείνη την εποχή είχε σχεδόν μονοπώλιο στη γραφή, ο ιστορικός, εξαρτώμενος από γραπτές πηγές, έτεινε να μπερδεύει τον μεσαιωνικό πολιτισμό με τον ιερατικό πολιτισμό, ξεχνώντας ότι οι άνδρες της Εκκλησίας αντιπροσώπευαν μόνο το ένα τοις εκατό του ευρωπαϊκού πληθυσμού και ότι ο υπόλοιπος λαός δεν καταλάβαινε λατινικά αλλά το σκεφτόταν λιγότερο.
Ας προσέξουμε λοιπόν να μην αποδώσουμε όλη την ιδιοφυΐα αυτής της περιόδου στον Χριστιανισμό. Εξετάστε το εμβληματικό παράδειγμα των γοτθικών καθεδρικών ναών. Είναι Καθολικοί γιατί η λατρεία που δίνεται εκεί είναι Καθολική. Αλλά ποιος τα έχτισε; Οι επίσκοποι ήταν γενικά οι κύριοι εργολάβοι και έρανοι, αλλά δεν είχαν καμία σχέση με την τεχνική και αισθητική ικανότητα αυτών των αρχιτεκτονικών αριστουργημάτων. Οι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές των καθεδρικών ναών ήταν τεχνίτες οργανωμένοι σε εταιρίες ανεξάρτητες από την Εκκλησία. Συμβαίνει ότι οι πιο αντιπροσωπευτικές από αυτές τις αδελφότητες ήταν εκείνες των «Ελευθεροτέκτονων», που αυτοαποκαλούνταν έτσι επειδή ήταν ελεύθεροι να επιλέγουν τους εργοδότες τους και να μετακινούνται σε όλη την Ευρώπη. Σε αυτούς τους οικοδόμους άρεσε να διεκδικούν μυστικές γνώσεις που χρονολογούνται από την Αρχαιότητα και δεν δίστασαν να διακοσμήσουν τους καθεδρικούς ναούς τους με μάλλον αντικαθολικά μοτίβα και σύμβολα. Είναι πολύ ειρωνικό ότι ο Τεκτονισμός έχει γίνει, στα μάτια συγγραφέων όπως ο Henri Delassus, ο μεγαλύτερος εχθρός της Εκκλησίας. Δεν υπάρχει, φυσικά, ταυτότητα μεταξύ του Τεκτονισμού που εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα και των μεσαιωνικών αδελφοτήτων, αλλά η καταγωγή είναι αποδεδειγμένη.
Δεν θέλω να βγάλω καταχρηστικά συμπεράσματα από αυτή την παρατήρηση, ούτε να αμφισβητήσω την αρχιτεκτονική ιδιοφυΐα του Μεσαίωνα. Θέλω απλώς να επιστήσω την προσοχή στο λογικό λάθος να αποδίδουμε στον «Χριστιανισμό» ή στην «Εκκλησία» όλα όσα βλέπουμε ως «Χριστιανισμός». Η συνήθως υποτιθέμενη σχέση αιτίου-αποτελέσματος μεταξύ της Καθολικής Εκκλησίας και του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι εν μέρει φανταστική.
Το ερώτημα, τελικά, είναι αν ο Χριστιανισμός ήταν αυτός που έκανε την Ευρώπη μεγάλη, ή αν, αντίθετα, ήταν η Ευρώπη που, για ένα διάστημα, έκανε τον Χριστιανισμό μεγάλο. Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, αρκεί να δούμε τι έχει παραγάγει ο Χριστιανισμός μεταξύ των μη ευρωπαϊκών λαών (και υπολογίζω τους Βυζαντινούς ως Έλληνες, άρα και Ευρωπαίους).
Αξίζει να θυμηθούμε ότι ο όρος «γοτθικός» ( gotico ) που χρησιμοποιήθηκε για την αρχιτεκτονική εμφανίστηκε κατά την Αναγέννηση, με υποτιμητική χροιά από την πλευρά των Ιταλών καλλιτεχνών και αρχιτεκτόνων, οι οποίοι είδαν στον επιβλητικό γοτθικό του ύστερου Μεσαίωνα έναν παρακμιακό και βάρβαρο τρόπο και προτιμούσαν να επιστρέψουν στα ελληνορωμαϊκά κουτιά. Ανακάλυψαν ξανά αυτούς τους κανόνες το 1414 στους δέκα τόμους του De architectura του Βιτρούβιου (1ος αιώνας π.Χ.), εντελώς άγνωστο στο Μεσαίωνα. Οι αισθητικές αρχές του Βιτρούβιου, που αντλήθηκαν από τις έννοιες της ισορροπίας και της μίμησης της φύσης, θα επηρέαζαν όχι μόνο τους αρχιτέκτονες, αλλά και τους καλλιτέχνες. Όλοι γνωρίζουμε την αναπαραγωγή του «Βιτρούβιου ανθρώπου» του Λεονάρντο ντα Βίντσι:
Οι άνθρωποι της τέχνης
Ήταν ένας λόγιος της Φλωρεντίας, ο Poggio Bracciolini, που ανακάλυψε το έργο του Βιτρούβιου. Η Φλωρεντία, το λίκνο της Αναγέννησης, είναι μια δημοκρατική κοινότητα περήφανη για την ανεξαρτησία της από τον 11ο αιώνα, όπως και άλλες ιταλικές πόλεις - η Ρώμη, για παράδειγμα, οι πολίτες της οποίας έδιωξαν τον Πάπα σε πολλές περιπτώσεις. Τον 15ο αιώνα, υπό τη γενναιόδωρη κυβέρνηση των Μεδίκων (Κόζιμο ο Πρεσβύτερος και ο εγγονός του Λορέντζο ο Μεγαλοπρεπής), ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από μια εξαιρετική καλλιτεχνική και λογοτεχνική αναβίωση. Με την ίδρυση μιας Πλατωνικής Ακαδημίας το 1462, η οποία θα γινόταν σημαντικό κέντρο πνευματικών ανταλλαγών, η Φλωρεντία θεωρούσε τον εαυτό της ως τη μετενσάρκωση της Αθήνας.
Είναι ο Φλωρεντινός Μιχαήλ Άγγελος που μας έρχεται πρώτος στο μυαλό όταν σκεφτόμαστε το εκπληκτικό τεχνικό και αισθητικό επίπεδο που επιτεύχθηκε στην τέχνη της γλυπτικής κατά την Αναγέννηση, που έγινε εφικτό από τη μελέτη ελληνικών και ρωμαϊκών μοντέλων και από την πρόοδο στην ανατομία. Τίποτα συγκρίσιμο δεν υπάρχει στον Μεσαίωνα. Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, σμιλεμένος από ένα μόνο τετράγωνο μαρμάρου ύψους πέντε μέτρων, μας καλεί να αμφισβητήσουμε τη σχέση μεταξύ ελληνορωμαϊκών και ιουδαιοχριστιανικών παραδόσεων. Από ποια από αυτές τις δύο πηγές αντλεί η ιδιοφυΐα του ο Μιχαήλ Άγγελος; Είναι προφανές ότι ο Δαβίδ του δεν είναι Εβραίος, αλλά Έλληνας.
Αν τώρα κοιτάξουμε στην ιστορία της ζωγραφικής για τα έργα που απεικονίζουν την ευρωπαϊκή ιδιοφυΐα, θα σκεφτούμε ξανά έναν Φλωρεντινό, τον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Και θα μπορούσαμε να αναλογιστούμε ότι το παγκοσμίου φήμης αριστούργημά του δεν είναι το πορτρέτο της Παναγίας, αλλά μιας αινιγματικής γυναίκας στην οποία πολλοί έχουν αναγνωρίσει την προχριστιανική θεότητα Ίσιδα, εδώ «αποκαλυμμένη» ( η Μόνα Λίζα είναι η Μαντόνα l'Isa ). Μία από τις σημαντικότερες συνεισφορές της Αναγέννησης στη ζωγραφική είναι η προοπτική (σύμφωνα με μια διαδικασία που εφευρέθηκε από τον Filippo Brunelleschi το 1425). Εισάγει μια τρίτη διάσταση, καθιστώντας τη ζωγραφική μια τέχνη του χώρου και όχι πλέον μια δισδιάστατη διακοσμητική τέχνη. Η Ιταλία δεν είναι η μόνη εστία δημιουργικότητας στη ζωγραφική. Θα σκεφτούμε επίσης τους Φλαμανδούς ζωγράφους της ίδιας περιόδου, οι οποίοι επινόησαν την ελαιογραφία σε καμβά και που με σκηνές της καθημερινής ζωής θα έφταναν σύντομα σε ένα εκπληκτικό επίπεδο ρεαλισμού και εκφραστικότητας.
Ας περάσουμε στη μουσική. Εκτός από το Γρηγοριανό άσμα, το οποίο είναι αυστηρής αρμονικής απλότητας, λίγα είναι γνωστά για τη μουσική που παιζόταν στην Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα, εκτός από το ότι τα όργανα ήταν κυρίως ανατολίτικης προέλευσης. Τα θεμέλια της μουσικής μπαρόκ, που σηματοδοτεί την αρχή της κλασικής μουσικής, χρονολογούνται από την Αναγέννηση. Ήταν τον 15ο αιώνα που εμφανίστηκαν οι πρώτες θεωρίες για τη μουσική, που αναπτύχθηκαν από τις πυθαγόρειες αντιλήψεις. Ήταν την ίδια εποχή που το τρίτο συμπεριλήφθηκε μεταξύ των συμφώνων χορδών, που εφευρέθηκε η εννοιολογική ιδιοσυγκρασία που επέτρεψε την κατασκευή ενός πληκτρολογίου και ότι κατασκευάστηκαν τα περισσότερα από τα όργανα που χρησιμοποιούνται ακόμα σήμερα. Αυτή είναι η αρχή της πολυφωνικής μουσικής, η γραφή της οποίας κωδικοποιήθηκε και άρχισε να τυπώνεται το 1476. Όλα αυτά εφευρέθηκαν στις πριγκιπικές αυλές, αλλά σταδιακά βρέθηκαν στη λαϊκή μουσική.
Όπως και με τις πλαστικές τέχνες, είναι δύσκολο να αποδοθεί οποιαδήποτε επιρροή στον Χριστιανισμό σε αυτές τις εξελίξεις. Η Εκκλησία αποδοκίμασε την αρμονική καινοτομία και, στη Σύνοδο του Τρέντο (1545-63), συμβούλεψε ενάντια στην πολυφωνία που ήταν επιζήμια για τη σωστή κατανόηση των ιερών κειμένων. Σίγουρα γράφτηκε πολυφωνική ιερή μουσική και δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ορισμένοι μουσικοί, όπως ο Johann Sebastian Bach (1685-1750), ήταν πολύ ευσεβείς. Αλλά δεν μπορεί να τεθεί θέμα αναγωγής της μουσικής έμπνευσης των μεγάλων ευρωπαίων μεγαλοφυιών στη χριστιανική τους πίστη, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα απέχει πολύ από το να είναι το μοναδικό αρχείο κλασικής μουσικής, ακόμη και στις απαρχές της. Πρέπει να αναγνωριστεί ότι η κλασική μουσική, η οποία έχει «απαλύνει τα ήθη» της Δύσης τους τελευταίους πέντε αιώνες, γεννήθηκε από την ιδιοφυΐα της Αναγέννησης και δεν χρωστάει σχεδόν τίποτα στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα.
Είμαι της γνώμης ότι η πνευματική και ηθική εξύψωση που παρήγαγε η κλασική μουσική, σε όλες τις κοινωνικές τάξεις, ήταν μεγαλύτερη από αυτή της μάζας, και ότι αντιστρόφως η εξαφάνισή της στην κουλτούρα των νεότερων γενεών -και η αντικατάστασή της, σύμφωνα με τα τελευταία νέα, από ραπ και τεχνό- μετράει περισσότερο στη βαρβαρότητα των κοινωνιών μας παρά στην απώλεια της πίστης των σκύλων στην εκκλησία και στην κατολική παρακολούθηση.
Σε κάθε περίπτωση, οι προηγούμενες σύντομες σκέψεις αρκούν για να πειστεί κανείς ότι η Αναγέννηση δεν αντιπροσωπεύει μια απλή πρόοδο, αλλά ένα τεράστιο ποιοτικό άλμα στην ευρωπαϊκή τέχνη, που δεν έχει αντίστοιχο σε κανέναν άλλο πολιτισμό. Αντίθετα, εκτός από την τεχνολογική ικανότητα της γοτθικής αρχιτεκτονικής, θα ήταν εύκολο να αποδειχθεί ότι τίποτα στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα δεν υποδηλώνει καλλιτεχνική υπεροχή σε κανέναν τομέα έναντι των ανατολικών πολιτισμών της ίδιας περιόδου.
Η ίδια παρατήρηση μπορεί να γίνει και στον τομέα της επιστήμης, που μέχρι την Αναγέννηση ονομαζόταν «φυσική φιλοσοφία».
Άντρες της γνώσης
Μπορείτε να αναφέρετε από μνήμης μια μόνο επιστημονική ανακάλυψη από τον Ευρωπαϊκό Μεσαίωνα; Όπως η Ωραία Κοιμωμένη, η επιστήμη έπεσε σε λήθαργο σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, τσιμπημένη από τη δυσαρέσκεια της θεολογίας. Και όταν ξύπνησε στην Αναγέννηση, ήταν με μνήμες της Αρχαιότητας.
Αν η γνώση της κλασικής Ελλάδας έφτασε στους άνδρες της Αναγέννησης, είναι, ας μην ξεχνάμε, χάρη στην τεράστια προσπάθεια συντήρησης που καταβλήθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο, κυρίως στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας που ίδρυσε ο Πτολεμαίος Α' Σώτερ (305-283 π.Χ.), η οποία περιείχε, λέγεται, μέχρι 700.000 τόμους. Εκείνη την εποχή, το Βασίλειο του Ισραήλ θεωρούνταν το απόγειο της βαρβαρότητας και ο βασιλιάς των Σελευκιδών Αντίοχος Ζ΄ σκέφτηκε « να εξολοθρεύσει πλήρως τον εβραϊκό λαό ή τουλάχιστον να καταστρέψει τους θεσμούς του και να τον αναγκάσει να αλλάξει τρόπο ζωής ».6
Μόνο ένα μικρό κλάσμα των βιβλίων που σώζονταν στην Αλεξάνδρεια επέζησε από την Ύστερη Αρχαιότητα και στη συνέχεια περιήλθε σε εμάς, χάρη στους αντιγραφείς μοναχούς του 9ου έως τον 11ο αιώνα, των οποίων τα χειρόγραφα, που απορρίφθηκαν τους επόμενους αιώνες, ανακαλύφθηκαν μεταξύ 14ου και 15ου αιώνα. Εδώ, για παράδειγμα, είναι πώς ο Poggio Bracciolini αφηγείται την ανακάλυψή του για το μοναδικό σωζόμενο έργο του Quintilian:
« Εκεί, ανάμεσα σε μια τεράστια ποσότητα βιβλίων που θα χρειαζόταν πολύς καιρός για να περιγράψουμε, βρήκαμε τον Κουιντιλιάνο ακόμα ασφαλή και αβλαβή, αν και βρώμικο με μούχλα και σκόνη. Γιατί αυτά τα βιβλία δεν βρίσκονταν στη βιβλιοθήκη, όπως άρμοζε στην αξία τους, αλλά σε ένα είδος μακάβρου και σκοτεινό μπουντρούμι στους πρόποδες ενός από τους πύργους, όπου ακόμη και οι άντρες που καταδικάζονταν για έγκλημα που τιμωρείται με θάνατο δεν θα είχαν κλείσει ».7
Είναι σε αυτές τις συνθήκες που η αρχαία γνώση αποκαλύπτεται στο φως. Γι' αυτό, για παράδειγμα, ο Ιπποκράτης (περ. 460-377 π.Χ.) εξακολουθεί να εμφανίζεται σε εμάς ως ο ιδρυτής της ιατρικής. Κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο, ο Κλαύδιος Γαληνός της Περγάμου (περίπου 129-201 μ.Χ.), που θεράπευε τον Μάρκο Αυρήλιο, βασίστηκε στην ανατομική παρατήρηση και ανέπτυξε υποθέσεις για τις φυσιολογικές διεργασίες. Επειδή η άσκηση της ιατρικής αποθαρρύνεται έντονα για τους μοναχούς και τους κληρικούς, και επειδή απαγορεύεται η ανατομή των πτωμάτων, είναι λιγότερα γνωστά για την ιατρική τον 12ο αιώνα από ότι οι Έλληνες οκτώ αιώνες νωρίτερα.8 . Κάποια πρόοδος, ωστόσο, μας έρχεται από τους Άραβες, μέσω των οποίων η Λατινική Δύση ανακάλυψε εκ νέου εν μέρει τον Γαληνό τον 11ο αιώνα, καθώς και τον Περσικό Αβικέννα (980-1037), μεταφρασμένο στα λατινικά στο Τολέδο μεταξύ 1150 και 1187.
Το ίδιο σενάριο ισχύει και για τη γεωγραφία. Οι Έλληνες (Θαλής, Ηρόδοτος, Αριστοτέλης) ξεχώρισαν από την επιθυμία τους να εξερευνήσουν και να περιγράψουν τον κόσμο. Κατά την ελληνιστική περίοδο, ο Ερατοσθένης (276-194 π.Χ.), διευθυντής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας, υπολόγισε μαθηματικά την περιφέρεια της γης με μεγάλη ακρίβεια, καθιέρωσε ένα πλέγμα μεσημβρινών και παραλλήλων και συνέταξε τον πρώτο χάρτη του γνωστού κόσμου. Γύρω στο 150 μ.Χ. JC, ο Claudius Ptolemy συνθέτει μια συλλογή γεωγραφικών γνώσεων. Όλη αυτή η επιστήμη έπεσε στη λήθη στη Δύση κατά τον Μεσαίωνα. Η χαρτογραφία είναι τότε πρακτικά ανύπαρκτη ή περιορίζεται σε μια συμβολική αναπαράσταση του κόσμου με την Ιερουσαλήμ στο κέντρο. Η γεωγραφία αναγεννήθηκε μόνο με την εκ νέου ανακάλυψη της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου στις αρχές του 15ου αιώνα και καθιερώθηκε ως επιστήμη από μόνη της με τις μεγάλες ανακαλύψεις.
Στην αστρονομία, δεν έχει σημειωθεί πραγματική πρόοδος από τον Πτολεμαίο, του οποίου η πραγματεία The Almagest ανακαλύφθηκε εκ νέου τον 12ο αιώνα μέσω των Αράβων. Όμως ο Πτολεμαίος θεωρεί τη γη ακίνητη. Όταν ο Κοπέρνικος υπερασπίστηκε τον ηλιοκεντρισμό στην πραγματεία του De Revolutionibus το 1543, πήγε πέρα από τον Πτολεμαίο, αλλά βασίστηκε στις αναγνώσεις του από παλαιότερους φιλοσόφους και είπε ότι εμπνεύστηκε τον Πυθαγόρα.
Ο Κοπέρνικος άνοιξε τον δρόμο τον επόμενο αιώνα για τον Γαλιλαίο και τον Κέπλερ, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν την πρόοδο στα μαθηματικά και την κατασκευή οργάνων όπως τα τηλεσκόπια. Ο Γαλιλαίος και ο Κέπλερ με τη σειρά τους λειτούργησαν ως εφαλτήρια για τον Νεύτωνα.
Όλα αυτά τα έργα υπερβαίνουν κατά πολύ την αρχαία γνώση, αλλά το διανοητικό πάθος που τα γέννησε, παρά την αντίθεση των κληρικών αρχών, υποκινήθηκε από την εκ νέου ανακάλυψη των Ελλήνων λογίων, και ιδιαίτερα των μαθηματικών. Γιατί αν μια εφεύρεση μπορεί να αποδοθεί στους Έλληνες, αυτή είναι τα μαθηματικά: οι μαθητές σε όλο τον κόσμο εξακολουθούν να μαθαίνουν τα θεωρήματα του Πυθαγόρα, του Ευκλείδη και του Θαλή.
Από τα μαθηματικά προήλθε η θεωρία του Πλάτωνα για τις καθαρές ιδέες, και ευρύτερα η πεποίθηση ότι υπάρχουν καθολικές και αμετάβλητες αρχές. Σχεδόν όλοι οι φιλόσοφοι αυτοαποκαλούνταν Πλατωνιστές από τον 3ο αιώνα π.Χ. και μετά. JC.
Οι δυνατότητες του Πλατωνισμού δεν έχουν ακόμη εξαντληθεί. Στη βιολογία, το μέλλον, είμαι πεπεισμένος, βρίσκεται στη θεωρία των μορφικών πεδίων που καθοδηγούν τη μορφογένεση κάθε ζωντανού είδους, όπως οι πλατωνικές ιδέες, μια θεωρία που ο Rupert Sheldrake αποκαλεί « δυναμικό πλατωνισμό », επειδή ενσωματώνει το εξελικτικό, μη αμετάβλητο δυναμικό αυτών των ιδεών.9
Δεν μπορούμε ποτέ να τονίσουμε αρκετά την εξαιρετική γονιμότητα του πλατωνικού ιδεαλισμού, που ενέπνευσε στους Έλληνες και στη συνέχεια στους Ρωμαίους πίστη στην ικανότητα του ανθρώπου να έχει πρόσβαση σε παγκόσμιες αλήθειες και αξίες.
Από αυτό, για παράδειγμα, προέρχεται το ρωμαϊκό δίκαιο, το οποίο βασίζεται σε αυστηρές και καθολικές διακρίσεις. Σήμερα, ο Ρωμαίος νομικός Γάιος, συγγραφέας γύρω στο 161 μ.Χ., αποδίδεται: J.-C των Ινστιτούτων, η πρώτη προσπάθεια να θεμελιωθεί το δίκαιο επιστημονικά, δηλαδή ορθολογικά. Αυτό που αποκαλεί «νόμο των εθνών» ( ius gentium ) είναι «ο νόμος κοινός για ολόκληρη την ανθρωπότητα και καθιερώνεται μεταξύ όλων των ανθρώπων από τη φυσική λογική και τηρείται με παρόμοιο τρόπο σε όλους τους λαούς». Αυτός ο ορθολογικός και επομένως δυνητικά καθολικός χαρακτήρας του ρωμαϊκού δικαίου εξηγεί, σύμφωνα με τον René Robaye, ότι « το ρωμαϊκό δίκαιο επέζησε της κοινωνίας που το δημιούργησε, για να γίνει, αρκετούς αιώνες αργότερα, το θεμέλιο της πιο σημαντικής οικογένειας των σύγχρονων νομικών συστημάτων, της οικογένειας των λεγόμενων «ρωμαογερμανικών» νόμων ».
« Το ρωμαϊκό δίκαιο είναι μέρος της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς. …Για αιώνες θεωρούνταν ο γραπτός λόγος, το μόνο ποιοτικό νομικό σύστημα. Για δύο χιλιετίες, οι νομικοί το μελετούν, θέλοντας ή μη, από γενιά σε γενιά. Τα περισσότερα πανεπιστήμια συνεχίζουν να το κάνουν αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, γιατί η ιδιοφυΐα της Ρώμης είναι πρώτα και κύρια αυτή του δικαίου της και η επιρροή των ρωμαϊκών θεσμών παραμένει σημαντική ».10
Μπορούμε λοιπόν να συμπεράνουμε, για την επιστήμη με την ευρεία έννοια, με τον ίδιο τρόπο όπως και για τις τέχνες. Πρώτον, όποιος πιστεύει στην ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού σε αυτόν τον τομέα πρέπει να ευχαριστήσει την Αναγέννηση. Δεύτερον, η εξαιρετική επιστημονική γονιμότητα της Αναγέννησης ξεκινά με την επανοικειοποίηση της αρχαίας επιστήμης. Τρίτον, όπως αρκεί να καταδείξει η δίκη του Γαλιλαίου, η Εκκλησία έπαιξε κυρίως αρνητικό ρόλο σε αυτή την επιστημονική απογείωση. Αυτό είναι στη σειρά των πραγμάτων, αφού η επιστημονική προσέγγιση απαιτεί την αμφισβήτηση των βεβαιοτήτων και αναπόφευκτα οδηγεί στην αμφισβήτηση της εξουσίας της Εκκλησίας σε θέματα αλήθειας. Με αυστηρά φιλολογικά κριτήρια ο Νικόλαος της Κούσας το 1433, και στη συνέχεια ο Λορέντζο Βάλλα οκτώ χρόνια αργότερα, απέδειξαν ότι η Δωρεά του Κωνσταντίνου ήταν πλαστό – σοβαρό πλήγμα στο κύρος και τις ηγεμονικές αξιώσεις των παπών.
Με όλα αυτά, θα ήθελα να τονίσω ότι η σύγκρουση μεταξύ Εκκλησίας και επιστήμης κατά την Αναγέννηση δεν είναι σε καμία περίπτωση σύγκρουση μεταξύ της πίστης στον Θεό και του αθεϊσμού. Ο αθεϊσμός είναι ανύπαρκτος στις συζητήσεις του 15ου αιώνα. Τον επόμενο αιώνα, ανθρωπιστές όπως ο Erasmus και ο φίλος του Thomas More τρομοκρατήθηκαν από τους θρησκευτικούς πολέμους, αλλά θεώρησαν τον αθεϊσμό ακόμη χειρότερο από τον θρησκευτικό φανατισμό. Οι επιστήμονες πιστεύουν στον Θεό, και αυτό θα ισχύει ακόμα τον 17ο αιώνα: ο Ισαάκ Νεύτων, η μεγαλύτερη επιστημονική ιδιοφυΐα της εποχής του, είναι έντονα θρησκευόμενος.
Ωστόσο, η ιδέα του Θεού που έχουν αυτοί οι άνθρωποι της γνώσης απομακρύνεται όλο και περισσότερο από το χριστιανικό δόγμα και πιο κοντά στην ελληνική φιλοσοφία: είναι ένας Θεός που κυβερνά τον κόσμο με φυσικούς νόμους περισσότερο παρά με θαύματα, και που επικοινωνεί με τον άνθρωπο με λογική παρά με Αποκάλυψη.
Η ζωή του Blaise Pascal είναι μια δραματική απεικόνιση αυτής της διαλεκτικής έντασης μεταξύ δύο ιδεών του Θεού. Ο Πασκάλ είναι μια πολυμαθής ιδιοφυΐα μεγάλης φήμης, στην οποία οφείλουμε μαθηματικά έργα μεγάλης σημασίας. Όμως το 1654, σε ηλικία 31 ετών, είχε μια μυστικιστική εμπειρία και απαρνήθηκε τον Θεό των φιλοσόφων υπέρ του Θεού των Ευαγγελίων. Έπειτα σταμάτησε να συνεισφέρει στην επιστήμη και πλησίασε το αβαείο των Γιανσενιστών του Port-Royal. Πέθανε σε ηλικία 39 ετών από νευρολογική ασθένεια.
Ποιος είναι αυτός ο Θεός των φιλοσόφων που απέρριψε ο Πασκάλ για να στραφεί στη Βίβλο και στον Χριστό; Συνήθως φανταζόμαστε ότι είναι μια αφηρημένη ιδέα ανίκανη να εμπνεύσει οτιδήποτε άλλο εκτός από αφηρημένες ιδέες, έναν απρόσωπο θεό ανίκανο να μεταμορφώσει την προσωπική μας ζωή ή να καθοδηγήσει τις επιλογές μας στο δύσκολο μονοπάτι της ζωής. Ίσως ήταν για τον Πασκάλ. Αλλά έχει εμπνεύσει άλλους με πολύ υψηλές σκέψεις και, με ανεξιχνίαστους τρόπους, είναι επίσης ο Θεός των μυστικιστών όπως ο Μάιστερ Έκχαρτ, ο Θεός που περικλείει όλη του τη δημιουργία.
Ήρθε η ώρα να ρίξετε μια πιο προσεκτική ματιά. Αυτό θα είναι το θέμα του επόμενου άρθρου μου.
Εν τω μεταξύ, εάν θέλετε να εξερευνήσετε το θέμα που καλύπτεται εδώ σε μεγαλύτερο βάθος, σας προσφέρω τέσσερα μικρά επιπλέον αρχεία.
Παράρτημα 1: Οι Άραβες, ο Αριστοτέλης και ο Πλάτωνας
Για να τελειοποιήσω την περίληψη της ιστορίας της δυτικής επιστήμης, πρέπει να λάβουμε υπόψη την επιρροή των Αράβων, οι οποίοι αφομοίωσαν την ελληνική επιστήμη από τον 9ο αιώνα, με τη βοήθεια των Σύριων Χριστιανών των οποίων η γλώσσα είναι κοντά στα αραβικά. Η επιρροή των Αράβων έγινε αισθητή από τα τέλη του 10ου αιώνα, όταν ο Gerbert of Aurillac (940-1003), ο μελλοντικός Πάπας Sylvester II, εισήγαγε τους αραβικούς αριθμούς (ακόμα χωρίς το μηδέν). Στα τέλη του 11ου αιώνα, με την Reconquista, οι Χριστιανοί οικειοποιήθηκαν αραβικές βιβλιοθήκες, κυρίως στο Τολέδο (λήφθηκε το 1085). Ήταν εκείνη τη στιγμή που εμφανίστηκαν οι λέξεις αραβικής προέλευσης: αλγόριθμος, άλγεβρα, αλχημεία και αλμανάκ.
Σε γενικές γραμμές, το Ισλάμ είναι πιο συμπαθητικό στην επιστήμη από τον Χριστιανισμό, για έναν απλό λόγο. Η χριστιανική πίστη δίνει μεγάλη έμφαση στα θαύματα, ξεκινώντας από αυτά του Ευαγγελίου. Τώρα ο επιστήμονας ξεκινά από την πεποίθηση ότι ο κόσμος διέπεται αυστηρά από φυσικούς νόμους. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη αυτούς τους φυσικούς νόμους, τείνει να αμφιβάλλει για τα θαύματα και να σπέρνει αμφιβολίες. Υπάρχει λοιπόν μια φυσική εχθρότητα μεταξύ Χριστιανισμού και επιστήμης. Το Ισλάμ δεν έχει αυτή την ίδια απροθυμία και, ξεκινώντας από το χαλιφάτο των Αββασιδών της Βαγδάτης, διδάσκει ότι το να μελετάς τους φυσικούς νόμους σημαίνει να μελετάς πώς ο Θεός κυβερνά τον κόσμο, αφομοιώνοντας έτσι την ελληνική άποψη.
Κατά τον 12ο αιώνα, ήταν επομένως στη σχολή των μουσουλμάνων λογίων, κυρίως Ανδαλουσιανών, που η Δύση άρχισε να πιάνει τη διαφορά. Η Δύση ανακάλυψε ξανά τον Αριστοτέλη μέσω του Αβερρόη της Κόρδοβας (1126-1198). Αυτό προκάλεσε αρχικά την αρνητική αντίδραση της ιεραρχίας. Όπως ο Αριστοτέλης, ο Αβερρόης πράγματι υποστηρίζει την αιωνιότητα του κόσμου και βεβαιώνει ότι ο ίδιος ο Θεός δεν μπορεί να παραβεί τους φυσικούς νόμους που διέπουν τον κόσμο. Για το λόγο αυτό, ο Αβερροισμός κατηγορήθηκε ότι αρνείται την ελευθερία του Θεού και καταδικάστηκε το 1277 από τον Επίσκοπο των Παρισίων. Ο ιουδαιοχριστιανικός Θεός, στην πραγματικότητα, παραβαίνει τους φυσικούς νόμους όταν θέλει, για παράδειγμα σταματώντας την πορεία του ήλιου για να επιτρέψει στο λαό του να ολοκληρώσει μια σφαγή (Ιησούς του Ναυή 10).
Ωστόσο, ο Αριστοτελισμός αποτελεί μια από τις βάσεις του σχολαστικισμού που διδάσκεται στα νέα πανεπιστήμια, η οποία κορυφώνεται στη Summa Theologica του Θωμά του Ακινάτη (που αγιοποιήθηκε το 1323). Επειδή όμως οι σχολιαστές έθεσαν την επιστήμη του Αριστοτέλη στην υπηρεσία της θεολογίας, δεν έφεραν καμία επιστημονική πρόοδο, προκαλώντας ήδη τους σαρκασμούς του Πετράρχη (1304-74) ενάντια στην «τρελή και θορυβώδη αίρεση των σχολαστικών ».11
Για να διεισδύσει με διαρκή τρόπο το επιστημονικό πνεύμα στη Δύση, έπρεπε να περιμένουμε την ανακάλυψη του Πλάτωνα, δύο αιώνες μετά από αυτή του Αριστοτέλη. Μέχρι τότε, μόνο ένα έργο του Πλάτωνα, ο Τίμαιος, ήταν γνωστό στη Δύση. Η ανακάλυψη του πλατωνικού και νεοπλατωνικού σώματος οφείλεται κυρίως σε βυζαντινούς μελετητές, οι οποίοι διέφυγαν από την απειλή των Οθωμανών Τούρκων, μεταφέροντας ολόκληρες βιβλιοθήκες στη Βενετία, τη Φλωρεντία και τη Ρώμη, μεταφρασμένες σταδιακά στα λατινικά.
Δεν μπορώ να σταθώ εδώ στην ουσιαστική διαφορά μεταξύ του Πλάτωνα και του μαθητή του Αριστοτέλη, μια διαφορά που διεγείρει μια αιώνια φιλοσοφική συζήτηση – τη συζήτηση που ήδη, στη «διαμάχη των καθολικών» (από τον 12ο έως τον 14ο αιώνα), αντιτάχθηκε στους «ρεαλιστές» που πιστεύουν, όπως ο Πλάτωνας, στην ύπαρξη των καθολικών εννοιολογιστών η Μεταφυσική του .
Αυτό που είναι σημαντικό να κατανοήσουμε είναι ότι η απόρριψη του αριστοτελικού σχολαστικισμού και η ανακάλυψη του Πλάτωνα κατά την Αναγέννηση είναι δύο συμπληρωματικοί και ουσιαστικοί παράγοντες στην απογείωση της επιστήμης. Τα μαθηματικά, ένα απαραίτητο εργαλείο στην αστρονομία και τη φυσική, μπορούν να αναπτυχθούν μόνο στο πλαίσιο ενός πλατωνικού μεταφυσικού παραδείγματος. Για να κάνει κανείς μαθηματικά, στην πραγματικότητα, πρέπει να πιστεύει στην ύπαρξη καθαρών, καθολικών και αμετάβλητων ιδεών που είναι αριθμοί και γεωμετρικά σχήματα. Για να ασχοληθεί κανείς με την αστρονομία ή τη φυσική, πρέπει επίσης να έχει τη θέληση να ανακαλύψει φυσικούς νόμους και επομένως να πιστεύει ότι αυτοί οι φυσικοί νόμοι είναι αντικειμενικές πραγματικότητες και όχι απλές υποκειμενικές έννοιες.
Παράρτημα 2: Η Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση
Η Εκκλησία δεν ήταν πάντα ομόφωνα αντίθετη στο πνευματικό και καλλιτεχνικό κίνημα της Αναγέννησης. Υπήρχαν ουμανιστές πάπες και προστάτες μεγάλης σημασίας. Ο Νικόλαος Ε' (1447-55) σύχναζε στο Cosimo Medici και ίδρυσε τη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, η οποία κατά τον θάνατό του περιείχε περισσότερους από 16.000 τόμους. Πήρε υπό την προστασία του τον Λορέντζο Βάλλα, ο οποίος είχε αποδείξει οριστικά ότι η Δωρεά του Κωνσταντίνου ήταν ψεύτικη.
Ο Πίος Β' (1458-64) ήταν άνθρωπος με μεγάλη πολυμάθεια και περιέργεια. Έγραψε πολλά έργα, συμπεριλαμβανομένων των απομνημονεύσεών του, που θεωρούνται λογοτεχνικό αριστούργημα. Ο διάδοχός του Παύλος Β' (1464-71) ήταν, από την άλλη πλευρά, ένας αντιδραστικός πάπας που συνέλαβε και βασάνισε τα μέλη της σχολής Academia Romana που συγκεντρώθηκαν γύρω από το Pomponio Leto.
Ο Ιούλιος Β' (1503-13) ήρθε στο ποντίφικα μετά από στρατιωτική σταδιοδρομία. Ήταν αυτός που ανέθεσε στον Ραφαήλ να ζωγραφίσει τη διάσημη τοιχογραφία του Βατικανού, The School of Athens, που απεικονίζει αρχαίους φιλοσόφους και μελετητές. Είναι επίσης υπεύθυνος για τη διακόσμηση της Καπέλα Σιξτίνα από τον Μιχαήλ Άγγελο. Σημειώστε τις χειρονομίες του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη στο κέντρο.
Τον Ιούλιο Β' ακολούθησαν δύο μέλη της οικογένειας των Μεδίκων, ο Λέων Χ (1513-21) και ο Κλήμης Ζ' (1523-34). Όπως οι Βοργίες πριν από αυτούς, όλοι αυτοί οι πάπες προέρχονταν από πλούσιες οικογένειες. Είναι πολιτικοί που κυβερνούν ένα δουκάτο και χρησιμοποιούν το κύρος τους για να αντιμετωπίζουν τους βασιλείς ως υποτελείς. Μερικοί είναι άνδρες της Αναγέννησης από γούστο και πεποίθηση. Όπως και άλλοι πρίγκιπες, χρηματοδοτούν μεγάλα πολιτιστικά και καλλιτεχνικά έργα για να προωθήσουν το δικό τους κεφάλαιο.
Ο καθένας είναι ελεύθερος να τους θεωρήσει ως παράνομους ή μη αντιπροσωπευτικούς του κλήματος της Εκκλησίας. Αποδεικνύουν όμως σε κάθε περίπτωση ότι υπάρχει μια προοδευτική τάση μέσα στον παπικό θεσμό, ευνοϊκή για την Αναγέννηση. Και αυτό υποδηλώνει ότι μια νέα εγελιανή σύνθεση θα μπορούσε να είχε προκύψει από τη διαλεκτική αντίθεση μεταξύ της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης και της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς που ανακαλύφθηκε ξανά, σε ένα ειρηνικό κλίμα.
Η αναταραχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης σταμάτησε αυτή τη διαδικασία. Ήταν, σε μεγάλο βαθμό, μια αντιαναγέννηση. Παρά τα κοινά τους σημεία, οι Μεταρρυθμιστές και οι Ουμανιστές μπήκαν σε βίαιη σύγκρουση. Η Μεταρρύθμιση θεωρείται μερικές φορές ότι τελείωσε την Αναγέννηση και η αλλαγή εντοπίζεται στη διαμάχη μεταξύ του Λούθηρου και του Έρασμου για την ελεύθερη βούληση τη δεκαετία του 1520 ο Λούθηρος μισούσε τον Έρασμο, τον οποίο ήθελε «να συντρίψει σαν ζωύφιο».
Η Αντιμεταρρύθμιση, που ιδρύθηκε από το Συμβούλιο του Τρεντ μεταξύ 1545 και 1563, ήταν μια απάντηση στη Μεταρρύθμιση. Έχει αντίθετη άποψη αλλά με τον ίδιο φανατισμό. Καθιερώνει:
• μια δογματική ένταση, με νέα δόγματα όπως η μετουσίωση, και μια σταθερή προσκόλληση στον αριστοτελισμό: ο Θωμάς Ακινάτης ανακηρύχθηκε γιατρός της Εκκλησίας από τον Πίο Ε' το 1567.
• ένας ενισχυμένος παπικός απολυταρχισμός, οπλισμένος με την Εκκλησία του Ιερού Γραφείου (την Ιερά Εξέταση) που ιδρύθηκε το 1542.
• η λατρεία της μυστικότητας με το διεθνές δίκτυο της Εταιρείας του Ιησού (οι Ιησουίτες).
Ενώ ο Κοπέρνικος είχε ξεφύγει από την επιτήρηση της Κουρίας, ο Γαλιλαίος απαγορεύτηκε να διδάξει ηλιοκεντρισμό από τον Καρδινάλιο Μπελαρμίν, ο οποίος επίσης καταδίκασε τον αστρονόμο και μαθηματικό Τζορντάνο Μπρούνο στον πάσσαλο. Ο Μπρούνο προχώρησε πέρα από το κοπέρνικο σχήμα ενός κόσμου που περιορίζεται από τη σταθερότητα των άστρων και δίδαξε «το άπειρο του σύμπαντος και τη δράση της θεϊκής δύναμης στο άπειρό του». Συνελήφθη το 1592, πέρασε επτά χρόνια στη φυλακή και κάηκε στις 17 Φεβρουαρίου 1600, αφού αρνήθηκε να παραιτηθεί.
Η ιστορία της ευρωπαϊκής επιστήμης μεταξύ της Αναγέννησης και της επιστημονικής επανάστασης του 17ου-18ου αιώνα είναι πάνω απ' όλα η ιστορία της αντιπαράθεσής της με την Καθολική Εκκλησία, αλλά και με τις Μεταρρυθμισμένες Εκκλησίες (ο Κέπλερ αφορίστηκε από τη Λουθηρανική Εκκλησία). Τελικά, ήταν σε χώρες που προστάτευαν τον θρησκευτικό πλουραλισμό, όπως η Αγγλία από το 1689, η Ολλανδία και η Πρωσία –οι χώρες στις οποίες εκπατρίστηκαν οι Ουγενότοι– που η επιστήμη άνθισε καλύτερα. Για να γλιτώσει από τη δίωξη από την Καθολική Εκκλησία, ο Καθολικός Ντεκάρτ (1596-1650) έπρεπε να εξοριστεί στην Ολλανδία και μετά στη Σουηδία.
Παράρτημα 3: Εκτύπωση και Δημοκρατία των Γραμμάτων
Η εφεύρεση της τυπογραφίας υποκινήθηκε από τη δίψα για γνώση ή την ενθάρρυνε; Απάντησε σε ένα αίτημα ή δημιούργησε ένα; Αυτό το ερώτημα μπορεί να συζητηθεί, αλλά η καθοριστική επίδραση της εκτύπωσης στη διάδοση και την πρόοδο της γνώσης δεν μπορεί να υποτιμηθεί. Σκεφτείτε ότι όταν ο Gutenberg τύπωσε τα πρώτα του βιβλία το 1454, ο Marcello Ficino, ο μελλοντικός διευθυντής της Πλατωνικής Ακαδημίας στη Φλωρεντία, ήταν έντεκα ετών. Εκείνη την εποχή, υπήρχαν χιλιάδες χειρόγραφα βιβλία στην Ευρώπη και η πρόσβαση σε αυτά τα σπάνια ήταν σχετικά δύσκολη. Μισό αιώνα αργότερα, όταν ο Ficino μετέφρασε όλο τον Πλάτωνα, τα πιεστήρια λειτουργούσαν σε 200 με 300 τοποθεσίες στην Ευρώπη και κυκλοφορούσαν τουλάχιστον 10 εκατομμύρια βιβλία.12
Το τυπογραφείο και η κυκλοφορία των βιβλίων επιτάχυναν τη γέννηση αυτού που ονομαζόταν «Δημοκρατία των Γραμμάτων» ή «Ανθρωπιστική Διεθνής», που συγκέντρωσε τα πιο λαμπρά μυαλά από την Ιταλία, τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Φλάνδρα, την Ισπανία, την Αγγλία.13 . Ο Erasmus απολάμβανε «μια διεθνή φήμη σε μια κλίμακα που κανένας μελετητής πριν από αυτόν δεν είχε ανταποκριθεί - και όχι πολλοί από τότε».14 ». Οι ουμανιστές της Αναγέννησης ήταν αυτοί που ανέπτυξαν μια ευρωπαϊκή συνείδηση, που μάταια θα αναζητούσε κανείς στον Μεσαίωνα. Παρακάτω είναι ένα πορτρέτο του Erasmus από τον Albrecht Dürer, του οποίου τα έντυπα χαρακτικά έκαναν δημοφιλή τη γραφική τέχνη.
Παράρτημα 4: Η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου
Ενώ δυσφημεί την Αναγέννηση, η καθολική προοπτική που παρουσιάζεται στην αρχή του άρθρου διακηρύσσει ότι η ανωτερότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού βασίζεται στην ανωτερότητα του χριστιανισμού. Σε αυτό πρέπει να απαντήσουμε ότι η υπεροχή του ευρωπαϊκού πολιτισμού πριν από την Αναγέννηση είναι μύθος. Πρόσφατοι ιστορικοί του παγκόσμιου συστήματος, όπως ο Andre Gunder Frank ( Re-ORIENT: Global Economy in the Asian Age , 1998) ή ο Kenneth Pomeranz ( The Great Divergence , 2001) έχουν καταρρίψει αυτόν τον μύθο. Εδώ είναι πώς ο Jack Goldstone συνοψίζει τα ευρήματά του στο Why Europe; The Rise of the West in World History 1500-1850 (2008):
« Τα τελευταία δώδεκα χρόνια, μια ομάδα νέων οικονομικών και κοινωνικών ιστορικών έχουν προβάλει νέα και εκπληκτικά επιχειρήματα για την παγκόσμια ιστορία. Αντί να δουν την άνοδο της Δύσης ως μια μακρά διαδικασία σταδιακής προόδου στην Ευρώπη ενώ ο υπόλοιπος κόσμος ήταν ακίνητος, αντέστρεψαν αυτή την ιστορία. Υποστηρίζουν ότι οι κοινωνίες της Ασίας και της Μέσης Ανατολής ήταν παγκόσμιοι ηγέτες στην οικονομία, την επιστήμη και την τεχνολογία, τη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο και την εξερεύνηση μέχρι περίπου το 1500 μ.Χ. Όταν η Ευρώπη αναδύθηκε από τον Μεσαίωνα και ξεκίνησε την Αναγέννησή της, υποστηρίζουν αυτοί οι μελετητές, η Ευρώπη υστερούσε πολύ πίσω από πολλούς προηγμένους πολιτισμούς σε άλλα μέρη του κόσμου και δεν ξεπέρασε περίπου τις μεγάλες κοινωνίες της Ασίας. JC ».15
Η επιστημονική αναβίωση της Αναγέννησης προετοίμασε το δρόμο για τη Βιομηχανική Επανάσταση, αλλά δεν ήταν η μόνη αιτία της οικονομικής απογείωσης της Ευρώπης από το 1500. Η ανακάλυψη της Αμερικής ήταν αποφασιστικός παράγοντας. Αυτή η ανακάλυψη, ας θυμηθούμε, ήταν το τυχαίο αποτέλεσμα της επιθυμίας των Ευρωπαίων να παρακάμψουν τον οθωμανικό αποκλεισμό για να αποκτήσουν πρόσβαση στις αγορές της Κίνας και της Ινδίας από όπου έπαιρναν μεγάλο αριθμό προϊόντων που είναι απαραίτητα για το βιοτικό επίπεδο της αριστοκρατικής και αστικής τάξης: μεταξωτά και βαμβακερά υφάσματα, βαφές, πορσελάνες, μυρωδικά. Ενώ ο Χριστόφορος Κολόμβος, το 1492, έψαχνε για μια διαδρομή προς τη Δύση, με πολύ κατά προσέγγιση γνώση της περιφέρειας της γης, ο Βάσκο ντε Γκάμα γύριζε την Αφρική μέσω του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας για να φτάσει στον Ινδικό Ωκεανό το 1497. Στις οικονομικές ανταλλαγές μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, από θάλασσα ή από ξηρά μέταλλα. Αρχικά, η κατάκτηση του Νέου Κόσμου παρείχε στην Ευρώπη τεράστιες ποσότητες αργύρου και χρυσού, γεγονός που της επέτρεψε να εμπλακούν πιο ενεργά στο μεγάλο ευρασιατικό εμπόριο. Σε δεύτερη φάση, άνοιξε την Ευρώπη, η οποία γρήγορα κέρδισε το πλεονέκτημα στο θαλάσσιο εμπόριο.
Είναι λοιπόν καλό να θυμόμαστε ότι, μέχρι την Αναγέννηση, η Δύση βρισκόταν στο περιθώριο μεγάλων οικονομικών ανταλλαγών και δεν ήταν σε καμία περίπτωση ένας προηγμένος πολιτισμός. Ήδη από τον 17ο αιώνα, η Κίνα είχε μια βιομηχανία που ήταν πολύ μπροστά από την Ευρώπη σε όλους τους τομείς.
Για παράδειγμα, το 1405, ο ναύαρχος Zheng He ξεκίνησε από το Nanking για να εξερευνήσει τον κόσμο με σχεδόν τριακόσια πλοία και πλήρωμα 27.000 ατόμων, συμπεριλαμβανομένων μελετητών και 180 γιατρών και φαρμακοποιών. Αντίθετα, ο Χριστόφορος Κολόμβος έφυγε από το Κάντιθ το 1492 με μόνο 90 άνδρες σε τρία πλοία, το μεγαλύτερο από τα οποία ήταν πέντε φορές πιο κοντό από το πλοίο του Ζενγκ (25 μέτρα έναντι 125 μέτρα), και είχε βύθισμα τριάντα φορές μικρότερο.16 . Μπορεί κανείς να υποθέσει τι θα είχε συμβεί εάν, υπό τον επόμενο αυτοκράτορα, η Κίνα δεν είχε στραφεί προς τα μέσα και δεν ανακάλυπτε την Αμερική μέσω του Ειρηνικού πριν από τους Ευρωπαίους.
Laurent Guyénot
πηγή: Kosmotheos
- Mgr Henri Delassus, Η αντιχριστιανική συνωμοσία. The Masonic Temple Wanting to Rise on the Ruins of the Catholic Church, 3 τόμοι, 1910, τόμος I, σελ. 51. -->
- Δελασσός, Η αντιχριστιανική συνωμοσία, τόμος Α', σελ. 18. -->
- Pierre Hillard, Understanding the Lubavitch Empire, 2024, σελ. 237. -->
- «Οι Ιταλοί του 15ου αιώνα επινόησαν τον Μεσαίωνα», γράφει ο Καρλ Φέρντιναντ Βέρνερ στο The Birth of the Nobility. Η άνοδος των πολιτικών ελίτ στην Ευρώπη, Arthème Fayard/Pluriel, 2010, σελ. 108 -->
- Raoul Glaber, Ιστορίες, εκδ. και μεταφρ. Mathieu Arnoux, Brépols, 1996, βιβλίο II, § 13-17, σσ. 116-125. -->
- Diodorus Siculus, XXXIV, 1, στο Theodore Reinach, Κείμενα Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων που σχετίζονται με τον Ιουδαϊσμό, 1895, σελ. 56-57. -->
- David Rundle, «The Recovery of Manuscripts», Digital History Encyclopedia of Europe, EHNE Sorbonne University, 26 Ιουνίου 2020, https://ehne.fr/en/node/21311 -->
- Anthony Gottlieb, The Dream of Reason: A History of Western Philosophy from the Greeks to the Renaissance, WW Norton & Co, 2016, σελ. 362. -->
- Rupert Sheldrake, The Memory of the Universe, Trédaniel, 2022. -->
- René Robaye, Ρωμαϊκό Δίκαιο, Academia, 2023, σελ. 7-10. -->
- Peter Burke, The European Renaissance, Seuil, 2000, σελ. 32. -->
- Gottlieb, The Dream of Reason, σελ. 437. -->
- Marcel Brion, The Medici 14th – 18th Century, 1969, Texto/Tallandier, 2021, σελ. 103. -->
- Burke, The European Renaissance, σελ. 121. -->
- Jack Goldstone, Γιατί Ευρώπη; The Rise of the West in World History 1500-1850, McGraw-Hill, 2008, σελ. viii. -->
- Ian Morris, Why the West Rules-for Now: The Patterns of History and What They Reveal About the Future, Farrar, Straus & Giroux, 2010, σελ. 19-22. -->
